1. Moliya bozori instrumentlari tasnifi va tavsifi Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiyotdagi ahamiyati va o’rni. Qimmatli qog’ozlar tasnifi va tavsifi

2. Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiyotdagi ahamiyati va o’rni.
Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya bozorini
avvalambor insoniyat jamiyatida pulning paydo bo’lishi va u bilan bog’liq bozor
munosabatlarini amalga oshirila boshlashidan shakllanishini ko’rish mumkin. Asrlar
davomida moliya bozori, uning mazmuni va unga oid tushunchalar shakllanib va
uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson tsivilizatsiyasining moliya
sohasidagi tajribasini boyishi, unda shaxslarning (yuridik va jismoniy) moliyaviy
munosabatlari va qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari ortib,
Moliyaviy instrumentlar yordamidagi resurslar harakati quyidagi omillarga
Bog’liq:
- moliyaviy instrumentlarning daromadlilik va risk darajasi;
- moliyaviy instrumentlarni soliqqa tortish shart-sharoitlari;
- moliyaviy instrumentlarning real bazis bilan ta‘minlanganligi va shu asosda
iqtisodiyot va moliya bozorini ekvivalentligi.
- jamiyatning mentalitetiva tanlab olgan rivojlanish modeli;
- makro- va mikroiqtisodiy barqarorlik;
- tashqi kuchlar va hodisalarning moliyaviy instrumentlar bozoriga ta‘siri va
boshqalar.
Moliyaviy instrumentlar (qimmatli qog’ozlar, bank kapitallari, boshqa turdagi
moliya vositalari va mahsulotlari) monetizatsiyalashgan real bazis va shu asosda
iqtisodiyot va moliya bozorini ekvivalentligi maxsus samarali iqtisodiy-huquqiy
mexanizm bilan ta‘minlangan bo’ladi.
Moliyaviy instrumentga hos quyidagi atributlarni keltirish mumkin:
- har bir turiga mos maqsad va funtsiyasi, bozori va undagi muomala
mexanizmi;
- har bir turiga mos rekviziti, shakli, muddati, soni va narxi;
- monetizatsiyalashgan real bazis bilan ta‘minlanganligi;
- har bir turining bozor parametrlari (indikatorlari);
- har bir turiga mos chiqaruvchilari va ularning instrument bo’yicha shartlari va
h.k.
Ushbu atributlarning ohirgi uchtasi moliyaviy instrumentning o’z bozoridagi
quvvat potensialini belgilaydi.
Moliyaviy instrumentning mazmuni uning bozordagi funksiyasi va roli, u bilan
Bog’liq iqtisodiy-huquqiy munosabatlar asosida belgilanadi. Yuqorida aytib
O’tilganlardan kelib chiqqan holda moliyaviy instrument-ning quyidagi funksiyalarini
ta‘kidlash mumkin:
- o’ziga hos bozor orqali moliyaviy resurslarni (kapitalni) iqtisodiyotda
(iqtisodiyot subyektlari o’rtasida) samarali taqsimlash va qayta taqsimlash;
- puldan bo’lak ma‘lum sharoitlarda kvazipul sifatida to’lov vositasi bo’la olish
(m2 va undan yirik pul agregatlari tarkibiga kiritilganligi munosabati bilan);
- bir vaqtda iqtisodiy va yuridik mazmunni o’zida mujassamlashtirgan holda
uning egasi, chiqaruvchisi va davlat o’rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni
belgilash;
- o’z egalariga kapitalga egalik huquqi bilan birga boshqa ma‘lum qo’shimcha
huquqlarni (masalan, ovoz berish, boshqaruvda ishtirok etish, ma‘lumotga ega
bo’lish, kreditorlik mavqei va h.k.) berish;
- alohida tovar sifatida muomalada bo’lish, bozor konyunkturasini va unda
biznes sifatini belgilash; uni chiqaruvchisi va bozor holati to’g’risida informatsiya
bilan ta‘minlash va h.k. (bularni uning moliya bozoridagi roli sifatida qabul qilish
mumkin);
- investitsion aktiv va jamg’arma sifatida xizmat qilish;
- risk sharoitida kapital bo’yicha daromad olishni, kapitalni qaytarilishini
ta‘minlash va h.k.
Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliyaviy instrument-larning
mazmuni, hossa va hususiyatlarini ifodalaydi.
Moliyaviy instrumenlar tasnifi
Zamonaviy moliya bozori moliyaviy instrumentlarning turli hillari bilan
mujassamlashgan bo’lib, ularni bir necha belgilar asosida tasniflashni taqozo etadi.
Muomalaga chiqarilishi maqsadi – to’lov va pul aylanmasi (oboroti)
uzluksizligini ta‘minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular bo’yicha daromad olish
bo’yicha, mos ravishda: kredit-pul siyosatini amalga oshirishning qarz
munosabatlarini mujassamlashtiruvchi moliyaviy instrumentlar (davlat va bank
instrumentlari), qarz (davlat va korporativ maqsadda) va ulush (korporativ maqsadda)
munosabatlarini ifodalovchi investitsion moliyaviy instrumentlar.
Moliya bozorining u yoki bu segmenti bo’yicha: pul, kredit, valyuta, sug’urta,
lotareya o’yinlari, qimmatli qog’ozlar (fond, kapital) bozorlari instrumentlari. – o’ziga hos bozor orqali moliyaviy resurslarni (kapitalni) iqtisodiyotda
(iqtisodiyot subyektlari o’rtasida) samarali taqsimlash va qayta taqsimlash;
- puldan bo’lak ma‘lum sharoitlarda kvazipul sifatida to’lov vositasi bo’la olish
(m2 va undan yirik pul agregatlari tarkibiga kiritilganligi munosabati bilan);
- bir vaqtda iqtisodiy va yuridik mazmunni o’zida mujassamlashtirgan holda
uning egasi, chiqaruvchisi va davlat o’rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni
belgilash;
- o’z egalariga kapitalga egalik huquqi bilan birga boshqa ma‘lum qo’shimcha
huquqlarni (masalan, ovoz berish, boshqaruvda ishtirok etish, ma‘lumotga ega
bo’lish, kreditorlik mavqei va h.k.) berish;
- alohida tovar sifatida muomalada bo’lish, bozor konyunkturasini va unda
biznes sifatini belgilash; uni chiqaruvchisi va bozor holati to’g’risida informatsiya
bilan ta‘minlash va h.k. (bularni uning moliya bozoridagi roli sifatida qabul qilish
mumkin);
- investitsion aktiv va jamg’arma sifatida xizmat qilish;
- risk sharoitida kapital bo’yicha daromad olishni, kapitalni qaytarilishini
ta‘minlash va h.k.
Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliyaviy instrument-larning
mazmuni, hossa va hususiyatlarini ifodalaydi.
Moliyaviy instrumenlar tasnifi
Zamonaviy moliya bozori moliyaviy instrumentlarning turli hillari bilan
mujassamlashgan bo’lib, ularni bir necha belgilar asosida tasniflashni taqozo etadi.
Muomalaga chiqarilishi maqsadi – to’lov va pul aylanmasi (oboroti)
uzluksizligini ta‘minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular bo’yicha daromad olish
bo’yicha, mos ravishda: kredit-pul siyosatini amalga oshirishning qarz
munosabatlarini mujassamlashtiruvchi moliyaviy instrumentlar (davlat va bank
instrumentlari), qarz (davlat va korporativ maqsadda) va ulush (korporativ maqsadda)
munosabatlarini ifodalovchi investitsion moliyaviy instrumentlar.
Moliya bozorining u yoki bu segmenti bo’yicha: pul, kredit, valyuta, sug’urta,
lotareya o’yinlari, qimmatli qog’ozlar (fond, kapital) bozorlari instrumentlari.
Bazisiga ko’ra: pul, valyuta, sug’urta, tovar (jumladan hom ashyo), ko’chmas
mulk, indeks, foiz stavka (kelajakdagi daromad), qimmatli qog’oz bazisli moliyaviy
instrumentlar.
Iqtisodiyotning u yoki bu subyektiga ko’ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari,
banklar-kredit muassasalari, sug’urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari
(korporativ) instrumentlari.
Chiqarilish muddati bo’yicha: qisqa, o’rta va uzoq muddatli moliyaviy
instrumentlar.
Milliyligi bo’yicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy mazmuni bo’yicha: qarz va ulush munosabatlarini hamda
hosilaviy bo’lgan (bazis, muddat, huquq va majburiyatlarni mujassam-lashiruvchi)
moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy hossalariga ko’ra ikki guruhga ajratish mumkin: bazaviy va
bazisli moliyaviy instrumentlar. Bazaviy instrumentlarga ulush va qarz
munosabatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan
tashqari) va emissiyalanmaydigan qog‗ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar
(hosilaviy qimmatli qog’ozlar) kiradi.
Chiqarilish va muomala chegarasi bo’yicha: alohida mamlakat, region va
xalqaro miqyosda chiqariluvchi va muomalada bo’luvchi moliyaviy instrumentlar.
Shaxslarga nisbatan cheklanishlar bo’yicha: barchaga va cheklangan
shaxslarga sotiladigan moliyaviy instrumentlar.
Shakli bo’yicha: maxsus blanklar ko’rinishida va elektron hisoblarda
(schyotlarda) yuritiluvchi moliyaviy instrumentlar.
Vazifalari bo’yicha: subyektlarning ichki va tashqi iqtisodiy maqsad-
manfaatlarini qoniqtiruvchi moliyaviy instrumentlar.
Funksiyasi bo’yicha: investitsion instrumentlar (qimmatli qog‗ozlar),
banklarning moliyalashtirish instrumentlari (kredit, depozit, seleng, plastik
kartochkalar, cheklar va h.k.), riskni moliyalashtirish instrumentlari (sug’urta
polislari), to’lov instrumentlari (milliy va xorijiy valyuta, xalqaro valyuta,
kvazivalyuta (psevdovalyuta), birja kotrovkasiga ega bo’lgan valyuta sifatidaBazisiga ko‗ra: pul,
valyuta, sug‗urta, tovar (jumladan hom ashyo), ko’chmas
mulk, indeks, foiz stavka (kelajakdagi daromad), qimmatli qog’oz bazisli moliyaviy
instrumentlar.
Iqtisodiyotning u yoki bu subyektiga ko’ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari,
banklar-kredit muassasalari, sug’urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari
(korporativ) instrumentlari.
Chiqarilish muddati bo’yicha: qisqa, o’rta va uzoq muddatli moliyaviy
instrumentlar.
Milliyligi bo’yicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy mazmuni bo’yicha: qarz va ulush munosabatlarini hamda
hosilaviy bo’lgan (bazis, muddat, huquq va majburiyatlarni mujassam-lashiruvchi)
moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy hossalariga ko’ra ikki guruhga ajratish mumkin: bazaviy va
bazisli moliyaviy instrumentlar. Bazaviy instrumentlarga ulush va qarz
munosabatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan
tashqari) va emissiyalanmaydigan qog’ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar
(hosilaviy qimmatli qog’ozlar) kiradi.
Chiqarilish va muomala chegarasi bo’yicha: alohida mamlakat, region va
xalqaro miqyosda chiqariluvchi va muomalada bo’luvchi moliyaviy instrumentlar.
Shaxslarga nisbatan cheklanishlar bo’yicha: barchaga va cheklangan
shaxslarga sotiladigan moliyaviy instrumentlar.
Shakli bo’yicha: maxsus blanklar ko’rinishida va elektron hisoblarda
(schyotlarda) yuritiluvchi moliyaviy instrumentlar.
Vazifalari bo’yicha: subyektlarning ichki va tashqi iqtisodiy maqsad-
manfaatlarini qoniqtiruvchi moliyaviy instrumentlar.
Funksiyasi bo’yicha: investitsion instrumentlar (qimmatli qog’ozlar),
banklarning moliyalashtirish instrumentlari (kredit, depozit, seleng, plastik
kartochkalar, cheklar va h.k.), riskni moliyalashtirish instrumentlari (sug‗urta
polislari), to’lov instrumentlari (milliy va xorijiy valyuta, xalqaro valyuta,
kvazivalyuta (psevdovalyuta), birja kotrovkasiga ega bo’lgan valyuta sifatida. O’tuvchi oltin, platina, kumush, kamyob elementlar, qimmatbaho toshlar va h.k.),
tovar taqsimlovchi instrumentlar (tovar varranti, konosament, ombor guvohnomasi va
shu kabilar), garov qog’ozlari, lotoreyalar.
Ro’yxatdan o’tkazilishi bo’yicha: emissiyalanuvchi (aksiya, obligatsiya,
derivativlar) va emissiyalanmaydigan (bank sertifikatlari, cheklar, xususiylashtirish
jarayonida qo’llaniladigan vaucher va kuponlar, veksellar, ombor guvohnomalari,
konosament, garov qog’ozlari va h.k.) instrumentlar.
Muomalaga chiqaruvchining tashkiliy-huquqiy shakliga ko’ra: davlat,
munitsipal va korporativ moliyaviy instrumentlar.
Egalik huquqini belgilash bo’yicha: taqdim etuvchiga, egasini ismi yozilgan,
orderli moliyaviy instrumentlar.
Daromad turlariga ko’ra: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz
stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy instrumentlar.
To’lov muddati bo’yicha: spot va muddatli bozor instrumentlari.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, moliyaviy instrumentlar vaqt (jumladan, hayot
tsikli), fazoviy (muhit) va bozor xarakteristikalari bo’yicha tavsiflash mumkinligini
ko’rish mumkin.
Moliyaviy instrumentlarning fundamental hossalari ularning parametrlari (sifat
Ko’rsatkichlari) orqali ifodalanadi.
Keltirilgan tasnif hohishga va moliya bozorining hususiyatlariga ko’ra
kengaytirilishi mumkin.