1-Мodul: Kinematik juftlar va zanjirlar, mexanizm turlari. 1-Ma’ruza

M e x a n i z m l a r

---

Kontrol - boshqaruv mashinalarida olingan informasiyani energiya yoki ishchi mashinalarni 
boshqarish uchun o‘zgartirib beradi. Matematik mashinalarda - matematik ko‘rinishda 
olingan; aloxida son yoki algoritm ko‘rinishdagi ifodalarni informasiyaga aylantirib beradi.
Kibernetik mashinalarda - xar xil mexanik, fiziologik yoki biologik prosesslarini sun’iy 
ravishda almashtiriladi, xar qanday mashina ma’lum foydali ishni bajaradi. 
Ish bajarishi uchun mashinada quyidagi asosiy belgilar bo‘lishi kerak: - mashina ma’lum 
tartibda tuzilgan bo‘lishi kerak; - uning qismlari ma’lum tartibda xarakatlanishi kerak; - 
mashina tegishli foydali ish bajarishi shart.
Mashinalar yaratishda asosan quyidagi talablar qo‘yiladi. 
Texnik talablar - bunda asosan mashina ish unumining yuqori bo‘lishi, aniq xarakat qilish va 
sifatli maxsulot ishlab chiqarishi talab etiladi. 
Konstruksiyaning rasional bo‘lishi - bunda mashinaning ortiqcha og‘irlikdagi qismlari 
bo‘lmasligi , materiallarni to‘g‘ri tanlash va detallardagi xaqiqiy kuchlanish optimal bo‘lishini 
talab qiladi. Mashina va mexanizmlarini quyidagi parametrlari bo‘yicha tekshirish zarur. 
Ikki o‘zaro tutashgan va bir-biriga nisbatan nisbiy xarakatda bo‘lgan zvenolar kinematik juft 
deyiladi (rasm 1.3 ) 
Rasm-1.4 
Kinematik juft xosil qiluvchi o‘zaro bog‘langan zvenolar sistemasi kinematik zanjir deyiladi 
(rasm 1.4). 

---

Kinematik juftlarning klassifikasiyasi. Rus olimlaridan akademik I. I. Artobolevskiy 
kinematik juftlarni ma’lum klasslarga bo‘lib, kinematik juftlar klassifikasiyasini tuzdi. Bu 
klassifikasiya kinematik juft tarkibiga kiruvchi zvenolarning nisbiy xarakatiga qo‘yilgan cheklar 
soniga qarab tuziladi. 
. Elementlarni tegishib turish xarakteriga qarab.1890 yilda rus olimi Goxman X. I. va nemis 
olimi Ryole F. xamma kinematik juftlarni ikki turga ya’ni oliy va quyi kinematik juftlarga 
ajratishni taklif etdi. 
Rasm-1.5 
rasm-1.6 
rasm-1.7 
Kinematik juft elementlari bir biriga tekislik yoki sirt orqali tegishib tursa, bunday juft kuyi 
kinematik juft deyiladi (rasm 1. 5). 
Kinematik juft elementlari nuqta yoki chiziq orqali tegishib tursa, bunday juft oliy kinematik 
juft deyiladi (rasm 1.6, 1. 7). 
Qo‘yilgan cheklar soniga qarab (Artobolevskiy bo‘yicha). I. I. Artobolevskiy kinematik 
juftlarni tarkibiga kiruvchi zvenolarning nisbiy xarakatiga qo‘yilgan cheklar soniga qarab tuzdi. 
Rasm-1.8 
Erkin jism AVS fazoda xarakatlanganda 6-ta erkinlik darajasiga ega bo‘ladi(rasm 1.8). 
Kinematik juft xosil qilish uchun ikki zvenoni birlashtirish kerak. U xolda zvenodan bir qism 
xarakat cheklanadi. Agarda zvenoni mumkin bo‘lgan nisbiy xarakatini N-bilan xarakatga 
qo‘yilgan cheklar sonini S-bilan belgilasak u xolda zvenoni erkinlik darajasi quyidagicha 
topiladi. 
H=6 - S , S=6 - H (3.1) 
Kinematik juftlar klasslari bog‘lanish sharti (cheklar soni) S-bilan aniqlanadi. Chunki bog‘lanish 
sharti 1dan 5 gacha bo‘lishi mumkin. U xolda kinematik juftlar klassi soni 5 ga teng. 

---

1,9-rasm 
S=6-H=6-5=1 
I - klass kinematik juft (rasm 1.9) 
1.10-rasmda II-klass kinematik juft keltirilgan. A-silindr X va Z o‘qi atrofida aylanish mumkin
X va Y o‘qi bo‘ylab sirpanish mumkin. S=6-H=6-4=2 

S=6-H=6-3=3 3-klass 

S=6-H=6-2=4 
3-klass

S=6-H=6-1=5 4-klass 
III-klass kinematik juft.(rasm-1.11) 
1.11-rasm 

---

Nazorat savollar
1.
Zveno, kinematik juft, kinematik zanjir, mexanizm va zvenoning elementi 
nima? 
2.
Kinematik juftlarning bog‘lanish sharti va kinematik elementi bo‘yicha 
sinflarga bo‘linish tartibini aytib bering.
3.
Struktura va kinematik sxema nima?
4.
Qo‘zg‘aluvchanlik darajasi nima? Uni aniqlash formulasini yozing.
5.
Mexanizmning passiv bog‘lanuvchi zvenolari va ortiqcha erkinlik 
darajasi nimani bildiradi?