1-modul. Boshqaruv psixologiyasining ilmiy nazariy asoslari. 1-mavzu: boshqaruv psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari reja

Boshqarish - o’ziga xos yuksak san’at va mahoratni talab qiluvchi tanlov, shu tanlov asosida qaror qabul qilishva uning bajarilishini nazorat qilishdir.

Boshqarishdan maqsad - muddao, maqsad, ya’ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko’zda tutilgan mushtarak orzularning amalga oshishidir.

Maqsadning ilmiy asoslanganligi muhimdir, shunga ko’ra:

• 
  boshqarish funksiyalari;
  
• 
  boshqarish usullari;
  
• 
  boshqarish strukturasi;
  
• 
  lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash muhim masalalar hal etiladi.
  

Zamonaviy boshqaruvda rahbar salohiyati yuksak bo’lmog’i lozim. Boshqaruv uslubi rahbarning individual xususiyatlaridan kelib chiqadi. Lekin shu bilan birga boshqarish qonunlari, tamoyillari, rahbarlarga bo’lgan umumiy talab, jamoadagi sotsial-ruhiy (ijtimoiy-psixologik) muhit kabi ob’yektiv omillar ham bor.

Bundan tashqari, psixologiyadagi qator psixodiagnostik uslublar, konkret metodikalar ham borki, rahbarning ish stolida ulardan eng qulay va ishonchlilari turishi, inson faoliyatini to`g`ri tashkil etishga bevosita aloqador bo`lgan allomalar va taniqli arboblarining asarlaridan ham bo`lishi uning ishiga faqat ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Bir qator taniqli psixolog-olimlarning mashhur asarlari va ularning insonlar bilan muloqotda bo`lish san’ati har bir mutaxassisning o`z ishini tashkil etishida ko`makchi bo`lishi mumkin.

Oldingi mavzularda to`xtalib o`tganimizdek, motivatsiya - biror ish yoki harakatning yuzaga kelishiga sababchi bo`lgan motivlar, dalillar baholar, vajlar yoki sabablar majmui ma’nosida talqin etiladi. Bu tushuncha bevosita inson omili bilan chambarchas bog`liqdir. Shu nuqtai nazardan: motivlashtirish - bu ruhiy omil bo`lib, shaxs faolligining manbai, sababi, dalili va har xil turli ehtimollaridir. Boshqaruv psixologiyasida - xodimlarni jonli mehnat faoliyatiga rag`batlantiruvchi kuchli vositadir. Boshqacha qilib aytganda, motivlashtirish - bu kishilar faoliyatini ruhiy yo`llar bilan maqsadga muvofiq yo`naltirishdir. U muayyan ehtiyojni qondirish bilan bog`liq. Ehtiyoj esa sabablarda namoyon bo`ladi. Inson tirik jon sifatida ovqat yeyish, uxlash, dam olib o`z kuchini tiklash, o`zini issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. Mazkur ehtiyojlar moddiy, ya’ni kiyim-kechak, oziq-ovqat, turar-joy va boshqalar shaklida ifoda etiladi. Insonning moddiy ehtiyojlari bilan birga ijtimoiy ehtiyojlari ham borki, bularga bilim olish, madaniy saviyani oshirish, malaka, mahoratga ega bo`lish va sog`lom hayot kechirib, uzoq umr ko`rish kiradi. Aytilgan ehtiyojlar moddiy shaklga ega bo`lmagan har xil xizmatlar ko`rsatish orqali qondiriladi. Umuman, ehtiyoj - odamlarni harakatga intiltiruvchi, qo`zg`atuchi motivdir.Ehtiyoj qat’iyan tabaqalashgan bo`ladi. Ya’ni, u kishilarning: odati, didi, ruhiyati, yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, millati, mehnati, yashash sharoitlari va hokazolarga ham bog`liq bo`ladi. Masalan, maktab o`quvchisi bilan talabaning, yosh yigit bilan pensionerning, dehqon bilan iqtisodchining ehtiyoji bir xil emas. Hatto kishilarning jismoniy tuzilishi ham, ehtiyojlarda faqrlarni hosil qiladi. Aytaylik, gavdasi yirik, devqomat kishining ehtiyoji bilan jussasi kichik kishining ehtiyoji bir emas. Eng muhimi xilma-xil ehtiyojni qondirish uchun xilma-xil faoliyat va uni muvofiqlashtiruvchi boshqaruv talab qilinadi.

Ta’lim sohasidagi aksariyat olimlar maqsadli motivatsiyaga faqat toʻgʻri yoʻnaltiruvchi kuch deb emas, balki motivatsiya qudratini oʻlchovchi koʻrsatkich sifatida ham qarashadi (Entwistle va Ramsden, 1983). Maqsadli motivatsiyaga ega talaba maqsadsiz motivatsiyasiga ega talabadan tubdan farqlanadi.Ushbu tushunchalar ilgari oʻrganilgan yondashuvlar bilan oʻzaro bogʻliq boʻlib, ichki va tashqi motivatsiya turkumidagi talabalar maqsadli motivatsiyada yuqori yoki past natijani qayd etishlari ehtimoldan holi emas.² Shuni ta’kidlab oʻtish joizki, talaba axloqiy va ruhiy taraqqiyot borasida ichki motivatsiyani shakllantirsada, akademik yoʻnalish hisoblanmish insho yozish borasida toʻliq ishonch va kutilgan natijani namoyon eta olmasligi mumkin. Demak, talabalarda yuqori darajadagi maqsadli motivatsiyani ragʻbatlantirish va qoʻllab quvvatlashda muvofiq baholash tizimini yoʻlga qoʻyish muhim ahamiyat kasb etib, ularning ilm olish harakatlarida ijobiy samarani berishda katta rol oʻynaydi.³

Ko`rinib turibdiki motivatsiya jarayoni qandaydir (bilib yoki bilmay orzu qilinayotgan) ehtiyojga bo`lgan yetishmovchilikdan yoki qoniqishning yetarli, yohud umuman yo`qligidan boshlanadi. So`ngra shu qoniqishga erishish uchun maqsad sari harakat qilinadi. Ehtiyojning qondirilish darajasi kishini kelajak sari intilishini belgilab beradi. Agar u muayyan narsadan qoniqish hosil qilsa, u holda keyingi motiv uni boshqa yuqoriroq ehtiyojga rag`batlantiradi.

Jahon amaliyotida motivatsiya vositasida unumli mehnatga undovchi turli nazariyalari mavjud. Bular jumlasiga:

• 
  “x” va «y” nazariyasi;
  
• 
  kutish nazariyasi;
  
• 
  boisiy (giglenik) tozalanish nazariyasi;
  
• 
  adolatlilik (haqqoniylik) nazariyasi;
  
• 
  ehtiyojlar ustunligi nazariyasi.
  

Ta’lim sohasidagi ayrim ekspertlarning fikriga qaraganda individual yoki guruhlarda amalga oshiruvchi oʻqituvchilarning motivatsiyaga ta’sirini pessimistiktarzda baholaydilar. Biggsning (1993) ta’kidlashicha universitet ta’limi tizimning ma’lum bir qismi hisoblanadi va bu tizim oʻzgaruvchanlikka qarshi xususiyatga ega boʻlib, balans holatini qanoatlantirishga moyil emas. Bu shuni anglatadiki, talabalarning oʻqishga yondashuvi hamda motivatsiyasi oliy ta’lim tizimi jihati bilan belgilanib beriladi (Duff, 2004). Talabalarning ilm olishga qiziqishlarini fanlarni takomillashtirish bilan birgalikda amalga oshirilishi samaraliroq natijalarni ta’minlab beradi. Boshqa jihatdagi yondashuvlar oʻzgarishga qarshi sifatida baholanadi. Bu holat, talabalarga ta’lim berish jarayonida turli xil yondashuvlarni qoʻllashga ham taxdid soladi. Norton va Crowley (1995)tomonidan qoʻllanilgan mashgʻulot dasturiga binoan talabalarning oʻrganish jihatlariga ahamiyatsiz ta’sirni ifodaladi. Purdie va Hattielarning (1995) mashgʻulot dasturlari esa boshlangʻich pogʻonada yaxshi natijani qayd etgan boʻlsada, dastur yakuniga kelib talabalarning qiziqishlarini eski holatga qaytarib qoʻydi. Salfor Universitetida oʻtkazilgan tadqiqotlar natijasi ijobiyroq samara berganligini Cassidy va Eachus (2000) oʻz ishlarida qayd etib oʻtganlar. Mazkur tadqiqot davomida koʻproq seminarlardan foydalanilgan boʻlib, oʻzlashtirilgan bilim topshiriqlar orqali tekshirilib, baholar asosan tyutorlar tomonidan berilgan. Shuningdek, ta’lim jarayonida talabalar hamda tyutorlar aloqasining chambarchasligi ta’minlanib, mustaqil ta’limga koʻproq e’tibor berilgan.Talabalarning tadqiqot metodlari samarasi va fanlar boʻyicha olinayotgan baholar muntazam ravishda qayd etib borilgan. Izlanishlar natijasiga koʻra, tadqiqot metodlarini oʻrgangan talabalar ilm olishda yuqoriroq natijalarni aks ettirganlar.⁴

Motivlashtirish strategiyasini tanlashda uchta yondashuvbilan birga - rag`batlantirish va jazo strategiyasi mavjud:

• 
  kim ko`p va yaxshi ishlasa, unga yaxshi haq to`lanadi;
  
• 
  kim undan ko`p ishlasa shunchalik ko`p haq to`lanadi;
  
• 
  kim sifatsiz ishlasa, u jazolanadi.
  

Ish orqali motivlashtirish bu: xodimga uni qoniqtiradigan ishni bersangiz bas, ijro etish sifati yuqori bo`ladi. Menejer bilan doimiy aloqada bo`lish strategiyasi: bo`ysunuvchilar bilan birga maqsadni aniqlab olish, unga ijobiy aks aloqaga imkon berish, hattoki u to`g`ri yoki noto`g`ri, yohud yengilgan hollarda ham. Bu motivlashtirish modeli rahbar bilan xodim o`rtasidagi munosabatni tahlil qilish va unga ustuvorlik berishga asoslanadi.

Motivlashtirishning quyidagi usullari qo`llaniladi:

• 
  pulni rag`batlantirish va mukofotlash sifatida ishlatish;
  
• 
  jazolash;
  
• 
  raqobatni kuchaytirish;
  
• 
  ish orqali motivlashtirish;
  
• 
  yutuqni tan olish va taqdirlash;
  
• 
  xodimlarni o`qitish va yuksaltirish;
  
• 
  salbiy ta’sirchan cheklash va me’yorlash;
  
• 
  guruh mehnatini mukofotlash va rag`batlantirish;
  
• 
  xodimlarni boshqarish ishlariga jalb va hokazo.
  

Boshqaruv psixologisida qator motivlashtirish nazariyalari mavjud. Oldingi mavzularda ko`rsatib o`tganimizdek, amerikalik ruhshunos Abraham Maslou XX asrning 40-yillarida o`zining ehtiyojlari ustunligi nazariyasini yaratib, kishilar o`z motivlari jarayonida ehtiyoj va qiziqishning 5 turiga tayanadilar dedi. Uning ehtiyojlari ierarxiyasi mavjud bo`lib, birinchi o`rindagi ehtiyojlar bu - bazis ehtiyojlar, ya’ni yashashni ta’minlash uchun zarur bo`lgan ehtiyojlar. A. Maslouning fikricha, inson, eng avvalo ana shu bazis ehtiyojlarini qondirish uchun ishlaydi. Bazis ehtiyojlari, ya’ni oziq-ovqatga, kiyim-kechakka, uy-joyga, uyquga bo`lgan ehtiyoj qondirilsa, boshqa darajadagi ehtiyojlar ham asta-sekin ahamiyat kasb etib boradi. Alohida shaxs va jamiyat nuqtai-nazaridan ehtiyojlarni quyidagicha guruhlash mumkin:

•