1. Ómir iskerligi qáwipsizligi páni haqqında túsnik. Ómir iskerligi qáwipsizligi pániniń maqseti hám waziypaları

Tez járdem xızmeti hám «apatshılıqlar meditsinası». Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1998 jıl 10 noyabrdegi Pármanına muwapıq 1999-2005 jıllarda den – sawlıqtı saqlaw sistemasın reformalawdan etiwden soń házirgi waqıtqa deyin Ózbekstanda «Apatshılıqlar meditsina xızmeti» (HTX) joqarı dárejede xızmet kósetpekte.
Tiykarǵı itibar, tez járdemge mútáj bolǵan kóp sanlı jábirlengenlerge ayrıqsha jaǵdaylar bolǵanda meditsinalıq járdem kórsetiwge tayın bolǵan meditsina kadrlerin tayarlawǵa qaratılmaqta.
Respublika meditsina jokarı oqıw orınları hám orta meditsina oqıw mekemelerinde bunday maqsetlerde «Apatshılıqlar meditsinası» boyınsha talabalar ushın arnawlı kurslar kiritilgen.
Paramedikler – qutqarıwshılar, ot óshiriwshiler, militsiyalardı birinshi meditsinalıq járdem kórsetiw boyınsha professional tayarlaw HTX ushın printsipial apatshılıq esaplanadı.
Apatshihqlarda tiykarǵi jaraqatlaniwshi faktorlardiń túrleri.
Fizikaliq faktorlar (elektr togi, puw, joqan hám tómen basim, órt h.t.b.).
Ximiyahq faktorlar (kislotalar, pestitsitler, záhárlewshi zatlar h.t.b.).
Radioaktiv zatlar (radioaktiv zatlar - uran, plutoniy, radiydiń tarqahwi) ra­dioaktiv nurlar tásiri.
Bakteriologiyahq faktorlar (júdá qáwipli juqpali kesellikler tinspay, oba, AiJS, shin sheshek, gemoragik lsitpalar ht.b.) dm’ tarqahwi.
Barhq meditsina xizmetkerleri hár qiyh jaraqatlar, tosattan júz beretuǵm keselliklerdiń tiykarǵi belgilerin puxta biliwleri, bul jaraqatlar hám jaǵdaylar payda bolǵanda adamlardiń ziyan kóriw, yamasa keselleniwi qánshelli qáwipli ekenligin biliwi tiyis.
Insaniyat hám rawajlaniwdm’ házirgi basqishi ilim pán hám texnikanm’ jedel rawajlaniwi hám de úlken jetiskenlikleri menen xarakterlenedi. Adammń miynet etiw hám dem aliw sharayatlann jaqsilaw olardm’ ómirin uzaytadi. Biraq texnika rawajlaniwi adamǵa ziyanli tásirler qáwipin asiradi. Kórilip atirǵan profilaktikaliq shara ilajlarǵa qaramay, transport qurallarinm’ kóbeyiwi menen olardan jaraqatlaniw jaǵ day lari artip barmaqta. Hár jili mińlaǵan adamlar transporttan jaraqatlanip nabit boladi, kópshiligi bolsa mayip bolip qaladi. Jaraqatlanǵan adamlardiń ómirin qutqarip qahwǵa qaratilǵan sharalar arasinda birinshi meditsinahq járdemniń áhmiyeti úlken, ol qánshelli tez kórsetilse, nátiyjeliligi sonshelli jo- qari boladi.
Ózbekstan Respublikasmda insan ómiri hám salamathǵi eń úlken orindi iyeleydi. Bul Ózbestan Respublikasi Konstitutsiyasinda hám densawhqti saqlaw boyinsha shiǵarilǵan nizamlarda belgilep berilgen.
Meditsinahq járdemniń nátiyjeliligi jil sayin asip barmaqta. Bul eń dáslep insanlar Ómiriniń uzayiwina ahp kelmekte. Ózbekstanda ásir baslarinda ortasha ómir 30-45 jas bolǵan bolsa, házir 72-75 jasti quraydi. Densawhqti saqlaw tarawindaǵi bul jetiskenlikler, insan salamathǵi haqqindaǵi ǵamqorhq etiw mámleketimiz xizmetindegi tiykarǵi baǵdar bolip esaplanadi.
Densawhqti saqlaw sistemasmda tez meditsinahk járdemdi shólkemlestiriw áhmiyetli onndi iyeleydi. Tez meditsinahq járdem, kerekli áspab-úskeneler menen úskenelengen arnawli mekemeler tárepinen ámelge asinladi.
Respublikada meditsina mákemeleri sani jil sayin kóbeyip barmaqta, soǵan sáykes vrachlar, feldsherler, medsestralar, laborantlar kóp tayarlanbaqta. Bul qániygelestirilgen meditsinahq járdem kórsetiwdi joqari dárejede ahp banvvdi hám emlew nátiyjelerin keskin jaqsilaya imkanin beredi. Biraq tez meditsinaliq járdem xizmeti joqári dárejede shólkemlesken bolsa da, tosattan keselleniw hám baxitsiz hádiyselerde jaqin jerdegi puxaralar vrachqa shekemgi birinshi tez meditsi­naliq járdem kÓrsete almasa, kútilgen nátiyjelerge erisip bolmaydi. Mámleketimizdiń barhq xalqin birinshi meditsinahq járdem kÓrsetiw qádelerin úyretiwge umtiliwdiń sebebi de mine sonda.
Birinshi tez meditsinahq járdem kórsetiwdiń uliwma qádeleri mektepte úyretiledi, ol órt óshiriwler, milittsiya xizmetkerleri, transport aydawshilarin tayarlaw oqiw baǵdarlamalarma da kirgizilgen. Áskeriy xizmetkeiier de tez meditsinaliq járdem kórsetiwdi úvrenedi.
Laborantlar, farmatsevtler, tis texnikalarin tayarlaw baǵdarlamasina «Birinshi meditsinaliq járdem páni tiykarlan» oqiwshilarǵa amap kirgizilgen (1969-j). Ni- zamnm’ 33-statyasina muwapiq hár bir meditsina xizmetkeri jaraqatlanǵan adamǵa kóshede, jolda, jámiyetlik ormlarda birinshii shaqinq boymsba járdem keliwi hám baxitsiz hádiyseler, tosattan keselleniwlerde birinshi járdemdi duns kórsete biliwi tiyis. Bui statya bántlerin orinlamaw biziń nizamlarimiz boyinsha jinayat penen birdey esaplanadi. Nizammń 17-statyasma muwapiq kásibine tiyisli óz waziypalarin onnlamaǵan meditsina xizmetkerleri nizam boyinsha jinayat yamasa inti- zamliq juwapkershilikke taitiladi.
Jergilikli hákimivat organlari mekeme hám kárxanalar basshilarmiń juwap- kershiligine birinshi meditsinaliq járdem kórsetip atirǵan meditsina xizmetkerlerine hár tárepleme kómekiesiw, jaraqatlanǵanlardi hám tossattan kesellenip qalǵanlardi jaqm jerge emlew mekemelerine transportirovka qiliw ushm zárúr transport, baylams úskeneleri menen támiyimlew shártligin biliwleri tiyis.
Meditsina xizmetkeri boliwdi qálegen hár bir adam bill kásiptiń qiyin ek- enligin hám oni úzliksiz túrde qunt penen úyreniw úlken miynet talap etiwin, bilimin toqtawsiz bekkemlep hám toltirip bariwi tiyisliligin biliwi shárt.
Meditsina xizmetkeri nawqaslardiń ómiri hám dártlerin óziniń jeke máplerinen joqari qoyiwi tiyis.
Bizdi qorshap turǵan átiraptiń tosattan bolatuǵin ziyanli faktorlari tásirinde adam organizmi xizmetiniń ziyanlaniwi yamasa buziliwi baxitsiz hádiyse dep ataladi.
Baxitsiz hádiyseler júz bergende tez járdem ormlarina ayiriqsha jaǵdaylar haqqinda tezlik penen xabar etiw tiyis. V unday jaǵdaylarda birinshi tez meditsinaliq járdemdi kórsetiw júdá úlken áhmiyetke iye. Nawqaslarǵa bunday járdemdi baxitsiz hádiyse júz bergen waqitta hám vrach jetip kelgenge shekem yamasa ziyanlanǵan adamdi statsionarǵa ahp barǵanǵa shekem kórsetiw lazim. Kerisinshe baxitsiz hádiyselerde ziyanlanip qalǵan adamlar olardiń tuwisqanlari, tiońsilari yamasa tosmnan gezleskeri jolawshilar birinshi ushiraǵan meditsina mákemesine (dárixana, sanitariya - epidemiologiya toshkalari, balalar baqshasi hám basqalar) múrájáát etedi. Bui mákemelerdiń meditsina xizmetkerlei i tezlik penen járdem kórsetiwleri shárt. Baxitsiz hádiyseler járdem kórsetiw júdá qiyin bolǵan sharayatlarda, kerekli áspab - úskeneler, dári - darmaqiar, jariqhq, suw, issi bólme, járdemshiler bolmaǵan jerlerde júz beriwi múmkin. Usiǵan qaramastan, imkam bannshatoliq birinshi meditsinaliq járdem kórsetiliwi zárúr, sebebi keselliktiń bunnan keyingi ótiwi, ziyan kórgen adamniń ómiri soǵaii baylamsh. Labo­rantlar, farmatsevtler, tis texniklerin oqitiw baǵdarlamasina «Birinshi meditsinaliq járdem» pániniń kirgiziliwi mine usinm’ menen túsindiriledi. Baxitsiz hádiyselerde hám tosattan júz bergen keselliklerde tezlik penen qánigelestirilgen birinshi járdem kórsetiwdi biliw ushm barliq meditsina xizmetkerleri hár qiyli jaraqatlar, tosattan júz beretuǵm keselliklerdiń tiykarǵi belgilerin puxta biliwleri, bul jaraqatlar hám jaǵdaylar ziyan kórgen, kesellengen adam ushm qanshelli qáwipli ekenligine amq túsiniwleri lazim.