1. Mеrkаntеlizm vujudgа kеlishining ijtimoiy-iqtisodiy аsoslаri. Mеrkаntеlizm iqtisodiy tа’limotining mohiyati. Ilk mеrkаntеlizm tа’limoti nаmoyondаlаri

2. Halqaro iqtisodiy integratsiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi.
Xozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo‘lsa, ularning tabiiy iqlimiy sharoitlari nixoyatda turli­ tuman. Ularning axolisi, xujalik faoliyati, turmush tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an’anaviy sharoit tu­fayli har bir mamlakatda o‘ziga xos xujalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish bo‘lgan kartoshka, makkajuxori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Shunday yo‘l bilan o‘zaro savdo-sotiq mada­niy aloqalar kuchayib BORMOI
Halqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqgisodiyoti al­laqachon milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bular klassiq ne­oklassik va neokeynschilik nazariyalar hisoblanadi. Ular XIX-XX asrlardagi iqgisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill, A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner,. G.Xaberler, G.Jonson, P.Samuelson lardir
A.Smit tomonidan mutlaq afzalluk prinspi ishlab chiqilgan, unga ko‘ra, eng kam harajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidir va aksincha.
Klassik iqgisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilar­dan bo‘lib mexnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas (A.Smit fikri), balki xalqaro ko‘lamda ham ob’ektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi. Olimning fik­ri shundan iboratki, prinsipial jixatdan qaralsa, har bir davlat o‘ziga kerakli barcha narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqrisodiy jixatdan qanchalik to‘g‘ri, degan savol turiladi. Unga javob berib, Rikardo ayta­diki, har bir davlat ma’lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi, mexnat unumdorligi bo‘yicha turli­cha ko‘rsatkichga, demaq nusbuy afzallukka, ustunlikka ega bo‘ladi.
Solishtirma harajatlar tamoyili ham barcha mamlakatlar uchun tegishlidir va qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eks­port qilish muammosini hal etilganda hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» uchun kurash e’lon qilinganda bu omil albatta yaxshi o‘pganib chiqilishi maqsadga muvofiqdir
«Sof» ta’limot tarafdorlari fikricha, jaxon bozorida «mukammal raqobat» mavjud; barcha kontragentlar xalqaro sav­doda bir xil imkoniyatlarga ega; taklif doimo talabni vujud­ga keltiradi; savdo balansida o‘qini –o‘zi tartibga solish xususiyati prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushunti­rishda ular uzoq muddatli rejalarda «savdo sharoitlari» in­dustrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga o‘zgarmoqdahisoblaydilar va buni yer unumdorligining pa­sayib borishi qonuni bilan bog‘lamoqdalar.
Xalqaro savdoning neokeynschilik ta’lnmoti vakillarining fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda kuproq tovar ishlab chiqari~ga intilgani sababli mex,nat va kapital bilan bandlikning tula ervshsligi tufayli kUproq eksport qilishga va kaMRO5 imp~rt qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo uzini-uzi tartibga soluvchi jarayon bula olmaydi, aksincha tovar ekspor­ti kapital chiqarish bilan ragbatlantirilishi keraq import esa protekuionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu cho­ralar umummilliy manfaatlarga mos kelar emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta’limotlarda E.Xeksher, B.Olin (Shveqiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan «ishlab chiqarish omillarining halqaro taqsimoti» nazariyasi asosiy hisoblanadi. Ularning fikri­cha, har mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, tabiiy resurslar) bilan bir xil ta’minlanmaganligi bilan, demaq har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan tavsiflanadi.. Har bir mamlakat jahon bozoriga ish­lab chiqarish omili nisbatan arzon bulgan yul bilan tayyor­langan tovarlar chiqarladi. Bunday ishlab chiqarish ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha davlatlar uziga qulay va foydali bulgan xujalik tarmoqlarini rivojlanti­rib, qulay sharoit bulmagan boshqalaridan voz kechadi. Bu naza­riya ishlab chiqarishning chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro ixtisoslashuvning yarona mezoniga asoslanadi. Shu sa­babli jahon savdosi uyg‘un (garmonik) jarayon deb qaraladi.
Ilmiy-texnik progress bilan bogliq iqtisodiy qarashlar ingliz iqtisodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan. Uning modeli buyicha texnika progressi neytral, mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi gu­ruhlarga bulinadi. Texnika progresihalqaro savdoga ishlab chiqarish va iste’mol orqali neytral, ishobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Halqaro mehnat taqsimotiga tanqidiy yo‘nalish.

Butun jahonda hozirgi kunda halqaro mehnat taqsimoti amal qiladi. Davlat xukumatlari halqaro savdoni tartibga solish uchun tariflar joriy etadilar. Xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon xujaligining tashkil topishi va rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Bunda kapital chiqarish masalalari ham yetakchi urinni egallaydi. Tarixan birinchi bulib ne­oklayesik ta’limotlar vujudga keldi. Ulardan B.Olin (Shvesiya), K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avst­riya-AKSH) asarlarida uz aksini top­gan. Ularning ta’limotlari kapitalning harakatchanligi, mamlakatlarda kapitalning mul-ko‘lligi bilan izohlanadi. Qaysi mamlakatda kapital kam bo‘lsa, kapmtal migratsiyasi amalga oshiriladi. Bu jarayon to kapital unumi bir xil bulguncha da­vom etadi. Bu esa ishlab chiqarish omillari samaradorligi­ning usishi, milliy daromadning ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining tekislanishiga olib keladi.
Kapital chiqarishning neokeynschilik ta’limoti 30-50­yillarda shakllandi, F.Maxlup, Ye.domar va R.Harrot bu naza­riyaning asoschilari hisoblanadilar. Ularning fikricha, ken­gaytirilgan takror ishlab chiqarishda savdo, tulov balansi­ning o‘z'arishi tufayli, ya’ni aktiv savdo balansi bulgan mam­lakatlarda kapital ortiqchaligi (jamrarmalarning invecriqiya­lardan kupligi), passiv balansli mamlakatlarda esa aksincha, kapital yetishmasligi sababli kapital harakati ruy beradi.
60-70-yillarda kapital chiqarishning «dinamik modeli» ommalashdi, unda Harrotning ik:gisodiy dinamika nazariya­si asosida mamlakatlar urtasidagi uzaro kapital eksporti sa­bablari va oqibatlarini aniqlashga urinish bor. U kapital eksporti va importini yalpi milliy mahsulot usishi, inve­stiqion daromad va tulovlar bilan bog‘lashga intiladi
Bevosita investitsiyalar nazariyasiga ko‘ra kapital chiqarish asosan yirik kor­poratsiyalar tomonidan amalga oshiriladi va boshqa mamlakat kompaniyalarining raqobatiga duch keladi. Buning sababi shuki, hozirgi sharoitda rentabel ishlab chiqarishni tashkil etish asosan chet eldagi bozorlarni egallash bilan bog‘liq.
E.X.Chemberlin monopoli­stik konkurensiya nazariyasini ko‘ra, mono­polistik raqobatga emas balki firmaning bozorga, iste’molchi­larning shaxsiy talablariga muvaffaqiyatli moslashishi deb hisobladi
IIhGisodiy integratsiya buyicha ta’limotlarda asosiy z’ti­bor «bojxona ittifoqi»ga berilib, unda uzaro savdo buyicha }(ar qanday cheklashlar bekor qilinishi va «uchinchi mamlakatlar» uchun yarona boJ)yuna tarifi joriy qilinishi kerak BUladi. Bunda ayrim iqgisodchilar - B.Belash (AK.Sh), V.Rebke (Shvey­qariya) va boshqalar bu jarayonni ideal zrkin bozor munosabat­lariga qaytish shaklida qaraydilar va avvalgi davr voqealarini }(ozirgi monopolistik davrga k)ichiradilar. Boshqalari zsa, masalan ch.p. Kindleberger (AK.Sh), P.Striten (Angliya), A.Marshall va F.Perru (Franqiya)lar yirik korpo­R'shiyalar mavjudligini tan oladilar, ularning fikricha, jahon bozorini uzaro bulib olib, «bojxona ittifoqi» kartel­larga qarshi siyosat tufayli ularning faoliyatidagi salbiy to­monlarni neytralizaqiya qiladi, gUyoki xalqaro integratsiya an­timonopol y)inalishga zga. Amaliyotda bu jarayonlar har doim ham nazariyadagidek emas, masalan Yevropa IIhGisodiy }(amjamiyati (umumiy bozor, hozir Yevropa ittifoqi)da kartel­lashtirishni taqiqlash tYrPisida qonun bulishiga qaramasdan, bu jarayon aksincha tezlashdi, bugungi kunda k)iptarmoqli kom­paniya-konqernlar vujudga kelmoqda.
Olimlarning fikricha, iqtisodiy integratsiyaning asosiy ijtimoiy-siyosiy oqibatlari quyidagilardan iborat buladi: ishlab chiqarishning doimo usishi va iqgisodiy inqirozlarning bulmasligi ta’minlanadi; iqgisodiyotning doimo usishi tufayli aholining turmush darajasi ko‘tariladi; ishchi va kapitalistlar o‘rtasidagi sotsial sheriklikni rivoj­lantiradi; to‘rtinchidan mamlakatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar va siyosiy nifoqlar tugatiladi. Demak iqtisodiy integratsiya kapitalistik jamiyatga xos bulgan illatlarni kamaytirish vo­sitasi sifatida qaraladi.
Valyuta munosabatlari taxlili. Iqgisodchi olimlar xalqaro valyuta munosabatlariga alohida z’tibor beradilar. Valyuta bozorida milliy valyuta chet zl valyutasiga almashtiriladi. Al­mashuv (valyuta) kursi- bu chet el valyutasi birligining milliy puldagi ifodasidir.
30-yillargacha tulov balanslarini tartibga solish mexa­nizmini tahlil etishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan «klassik» nazariya ustun mavqega ega bulgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, oltinning xalqaro harakati va har bir mamlakatdagi baholarning uzgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan bog‘liq, oqibatda barcha mamlakatlarning tulov balansi barqarorlikka intilish tendensiyasiga ega. Oltin standarti­ning tugatilishi bilan olimlarning ko‘pchiligi neokeynschi­lik pozitsiyalariga o‘tib oldilar «Oltin standarti» XIX asrda va XX asrning ma’lum davrida amalda bulgan, masalan, Buyuk Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQShda 1934 yil dollarni oltinga aylantirish tugatil­di). Yangi sharoitda tulov balansini tartibga solishda asosiy z’tibor davlatning hisob stavkasiga ta’siri muhim deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi sifatida import­ni kamaytirish va zksportni rag‘batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarning ichki tulov imkoniyatlari talabini pasay­tirish (deflyatsiya yuli) yoki milliy valyutani devalvatsiya qilish usuli taklif etiladi.
60-yillardagi iqisodiy jarayonlar neokeynschilik metod­laridan voz kechishga sabab buldi, yana neoklassik yulga qaytildi, ya’ni davlatning iqgisodiy, shu jumladan valyuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valyutalar kursining erkin teb­ranishiga imkon berildi, bu esa o‘z navbatida avtomatik barqarorlashuviga olib kelishi kerak zdi. Ammo valyuta kursi o‘zgarib turishining tulov balansiga ta’siri cheklangan harak­terga ega bo‘ladi (masalan, valyutaning «suzib yuruvchi kursi» paytida bu narsa aniq bulib qoldi), chunki tulov balansining barqaror emasligi muomala sohasiga emas, balki ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq. Tulov balanslari passivi davlatning chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy aksiyalarga bog‘liq bo‘ladi. Valyuta kursining qalqib turishi­ning uzi ham xalqaro valyuta tizimining beqarorligini kuchay­tiradi. Sunggi yigirma yil ichida industrial rivojlangan mamlakatlar chegaralangan, ammo har xolda tartibga solinadigan kursdan elastik valyuta kur­siga o‘tib oldilar. Absolyut elastik valyuta kursida almashuv kursi valyuta bozoridagi teng kuchli valyuta bahosida belgila­nadi, cheklangan kurs chog‘ida esa valyuta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan kurs buyicha xorijiy valyutani harqancha miqdorda olish va sotish majbu­riyatini o‘ziga oladi.