1. Мавзуга кириш Жисмоний маданият дарсининг мазмуни Жисмоний тарбия дарсининг тузи­лиши

3.Жисмоний тарбия дарсининг тузи­лиши
Тузилишига кўра ҳар томонлама жисмоний ривожланган­лик, эстатик ва аҳлоқий сифатларни тарбиялашни мақсад қилиб, “сокол гимнастикаси” тизимини асос қилиб олган дарслар XIX асрнинг ўрталарига келиб қатор Оврупа малакатлари, жумладан Россияда кенг оммалаша бошлади. Унинг асосчиси Мирослав Тырш(1832-1884) бўлиб “сокол гимнастикаси” дарсини тайёрлов, асосий, якунлов қисми деб илк бор дарс тузилишини уч қисмга ажратди.¹

Кейинчалик Француз физиологи ва педагоги Жорж Демени (1850-1917) жисмоний тарбия дарсининг оргинал тизимини ишлаб чиқди ва уни қисқа вақт ичида оммалаштиришга эришди. Унинг дарси етти қисмдан иборат бўлиб, уни ўтказишда анатомия ва физиология, гигиена ва педагогика фанларининг ютуқларидан фойдаланди.

Етти қисмли дарснинг тузилиши ўзида учта компонентни – дарснинг вази фалари, воситалари ва машқларнинг дозировкаси (меъёрланиши)ни мужассам лаштирди. Ж.Деменининг издошларидан Эбер илк бор дарсни мажбуран очиқ ҳавода 60 дақиқа давомида ўтказиш таклифи билан чиқди. Шундай қилиб вақти чегараланган, маълум тузилишга эга бўлган дарслар юзага келди.
Дарснинг тузилиши унинг самарадорлигига турлича - ҳам ижобий, ҳам салбий таъсир кўрсатади ҳамда дарснинг умумий ва хусусий вазифаларни ҳал қилиш билан бирга ўқитувчидан дарснинг тузилишига оид махсус касбий - назарий ва амалий билим ва малакаларни талаб қилади.
Дастлаб “дарснинг тузилиши” деб номланадиган атамадан фойдаланил маган. Дарс ҳақида фикр билдириш пайтида эса уни таркибига киритилган жисмоний машқлар, уларни кетма-кетлиги ва давомийлигига қараб, “дарс схемаси”атамаси қўлланила бошланган (Б.А.Ашмарин,1978; Л.П.Матвеев, 1991).
Кеийнчалик дарсга қўйилган вазифалар ва уларни ҳал қилиш учун танланган жисмоний машқлар уларнинг меъёри(дозаси)га қараб, “дарс режаси” деган атамалар қўлланилди.
“Дарснинг структураси” атамаси илк бор В.В.Белинович томонидан (1939) қўлланилди ва уни ўринли равишда “дарснинг тузилиши” деб тўғри номланганлиги қатор олимлар томонидан эътироф этилди.
Белинович дарснинг тузилиши унда ҳал қилинадиган вазифалар ва уларни ҳал қилишга йўналтирилган воситалар, усулиётларнинг мажмуйи билан боғлиқлигини уқтириш билан чекланди холос.
Лекин, Н.Н.Ефремов (1959) биринчиладан бўлиб “машғулот­нинг - кириш, тайёрлов, асосий ва якунлов қисмларини ўзаро жойлашиши ва уларнинг ўзаро муносабатлари”ни дарснинг тузилиши деб аташни тавсия қилди.
К.А.Кузмина (1960)нинг фикрига кўра дарснинг тузилиши – уни қисмларининг сони, уларнинг моҳияти ва мазмуни, уларда машқларнинг жойлашишини кетма-кетлиги ва дарсни ҳар бир қисмининг давомий лигини ўз ичига олади” деб таъриф берди.
Дарснинг тузилишига оид махсус илмий-услубий адабиётлар ва дарсликларда унинг тузилиши уч қисмли таркибдан иборат эканлиги ҳозир ги кунда қоидага айлантирилган.
Дарс тузилишининг лойиҳаси, унинг қисмларининг ўқув материалларини кетма-кетлиги ифодаланадиган ўқув ишларининг ҳужжатларидан бири “дарснинг режа-конспекти” деб ном ланадиган матинда ифодаланади. Лойиҳани тузиш ўқитувчи томонидан машқларни оқилона танлашга, уларни тўғри жойлаштириш ва юкламани меъёрини лозим бўлган даражада белгилаш имконини беради.
Дарснинг тузилиши дастур материалларини ўзлаштириш учун аниқ вазифа ларни белгилаб уларни ҳал қилиш учун изчил ўзлаштиришни, ўзлаштирилган ҳаракат фаолияти ёки ҳаракат актини мустаҳкамлаш ва такомиллаштириш билан амалга оширилади; дарс учун режалаштирилган вазифаларни ҳал қилишда қўлла ниладиган таълимнинг услубиётларига етарлича аниқлик киритилиб уларни қандай қўллаш; дарснинг қисмлари ёки уларнинг айрим бўлакларидан қайси мақсадда фойдаланиш лозимлигига аниқликлар киритилади.
Дарсни тузилишининг қонуниятлари ҳақида гапиришдан аввал уни қандай структуравий бирликлардан ташкил топганлигини бўлажак соҳа мутахасисини билиши лозим бўлади.