Аграр сиёсат. Коллективлаштириш. Ўзбекистон ССРда “аграр инқилоб”нинг стратегия ва тактикаси Ўзбекистон Компартиясининг 2-съезди (1925 йил ноябрь)да тасдиқланган эди. Бу жараён ЎзССР МИК нинг “Сув ва сувни национализация қилиш тўғрисида” ва “Ер-сув ислоҳоти тўғрисида” декретлари (1925 йил 2 декабр) билан бошланган эди.
1925-1929 йилларда ЎзССРда ер-сув ислоҳотининг 2-босқичи ўтказилди. Бу ислоҳот жойларда шарт-шароитлар ва тайёргарлик даражасига қараб 3 босқичда амалга оширилган. Биринчи босқич 1925-1926 йилларда Фарғона, Тошкент, Самарқанд вилоятларида бўлди. Иккинчи босқичда 1927 йил Зарафшон вилояти (Бухоро ва Ўрта Зарафшон округлари)да ер-сув ислоҳоти ўтказилди. Учинчи босқич - 1928-1929 йилларда Қашқадарё, Сурхондарё, Хоразм округларида ислоҳот амалга оширилган эди. Қабул қилинган декретлар асосида белгиланганидан ортиқ ерлар, иш ҳайвонлари ва меҳнат қуроллари тортиб олинди. Бойлар, йирик савдогарлар, уламолар ва бошқа мулкдорларнинг ерлари ва бутун мол-мулки мусодара қилинди.
1929 йил кузидан СССРда қишлоқ хўжалигини маъмурий-буйруқбозлик усули билан коллективлаштириш (жамоалаштириш)га киришилган вақтда Ўзбекистонда аҳвол ана шундай эди. ВКП(б) МК Сиёсий бюросининг “Ёппасига жамоалаштириш тўғрисида”ги қарори ва ВКП(б) МК Ўрта Осиё бюросининг “Қулоқларни синф сифатида тугатиш билан боғлиқ тадбирлар тўғрисида”ги кўрсатмалари (1930 йил 26 январ) асосида Ўзбекистон Компартияси МК 1930 йил 17 февралда “Коллективлаштириш ва қулоқ хўжаликларини тугатиш тўғрисида” қарор қабул қилган. Ўзбекистон ССРда қулоқлаштириш компанияси 1930 йил февралдан бошлаб авж олган.
Айни пайтда қулоқларни синф сифатида тугатиш 1930 йил 1 февралда СССР МИК ва ХКС қарорларида ҳам расман қонунийлаштирилди. Қулоқларга қарши курашда уларнинг мол-мулкларини мусодара этиш ва ўзларини бошқа ҳудудларга сургун қилиш учун тегишли ташкилотларга ҳамда республикалардаги партия ташкилотларига тегишли ҳуқуқлар берилди.
Ўзбекистон Компартияси раҳбарларидан бирининг ВКП(б) МК Бош котиби И.В.Сталинга ёзган хатида Ўзбекистонда коллективлаштириш жараёни ва колхозларни ташкил қилиш суръатлари ҳаддан ташқари ошириб юборилганлиги кўрсатилади. Ҳатто Андижон ва Қўқон (Фарғона) округларида ёппасига колхозлаштиришни 1931 йил баҳорида 100 фоизга бажариш эълон қилинади. Бундай натижаларга маъмурий босим ва деҳқонларни қўрқитиш орқали эришилган. Деҳқонларга қуйидагича дағдаға қилинган: “Овозингни чиқарма, агар колхозга кирмасанг нон ҳам, саноат моллари ҳам ололмайсан, сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилиниб, райондан кўчириб юбориласан”.
Натижада деҳқонларни мажбурий рўйҳатга олишга қарши фақат Фарғона водийсида эмас, балки бутун Ўзбекистон ССР ҳудудида оммавий норозиликлар ва қўзғолонлар бошланди. Архив ҳужжатларида келтирилишича, жойларда райком ва қишлоқ совети ходимлари калтакланиб, ўлдирила бошланди.
Бундан ташқари колхозлар (жамоа хўжаликлари)ни ташкил қилиш жараёнида жуда катта хатоларга йўл қўйилди. Айрим совет ходимлари ўз вазифасини суиистеъмол қилди. Бошқа бир архив ҳужжатида келтирилишича, Ўрта Зарафшон округидаги Хатирчи районида 3 ойда фақат битта колхознинг раиси 20 марта алмаштирилган. Бундай аҳвол бошқа районлардаги ўнлаб колхозларда ҳам учраб турган.
Ўзбекистонда колхозлар ва совхозлар (давлат хўжаликлари) ташкил қилиниши даврида чорва молларини умумлаштириш жараёнининг бошланиши билан чорва молларининг миқдори кескин камайиб кетди, уларнинг бозордаги нархи тушиб кетди. Чунки аҳоли хонадонида мавжуд бўлган чорва молларини кўп миқдорда оилавий эҳтиёж учун сўя бошлади, уларни оммавий сотиш бошланди. Бундан ташқари қўшни Афғонистон давлатига чорва моллари кўплаб ҳайдаб ўтилди.
Ўзбекистонда партиянинг коллективлаштириш сиёсатига барча масъул ходимлар хайрихоҳлик билан қарашмаган. Айрим раҳбар ходимлар ўша пайтларда ҳам бу сиёсатнинг нотўғри жиҳатларини кўра билганлар, унинг мудҳиш оқибатларидан келажак авлодларни огоҳлантиришган. Ўзбекистон ССР Халқ Комиссарлари Советининг раиси Файзулла Хўжаев колхозлаштириш борасидаги танқидий фикрларини шундай баён этган: “Биз ўзимизни кучимизга мос бўлмаган суръатда иш юритдик. Ўрта Осиё районлари, хусусан, Ўзбекистонга хос хусусиятларни ҳисобга олмадик. Ўзимизнинг тайёргарлигимизга ортиқча баҳо бериш, колхоз шаклларини қориштириб ва ошириб юборганимиз ҳам қўшилиб вазият янада чуқурлашиб борди. Бизда яна носоғлом мусобақалашиш ҳам бўлиб ўтди. Деҳқонлар бу суръатларга тушунмади ва умуман колхозлаштириш тузукроқ ташвиқот ҳам қилинмади. Буларнинг устига деҳқонларни колхозга мажбурловчи маъмурий чоралар ҳам қўшилди. Натижада камбағал ва ўртаҳол деҳқонларнинг ҳам оммавий норозилигига эга бўлдик. Бундай ҳолат Бухоро, Фарғона, Андижон, Хоразм, Сурхондарё ва бошқа барча округларда бўлиб ўтди”.
Колхозлаштириш сиёсатининг оқибатлари ўзини кўп куттирмади. СССР ҳудудида совет тузумига қарши оммавий равишда деҳқонлар қўзғолони бошланиб кетди. Бу қўзғолонлар бир вақтда ташкилий уюшган ҳолатда кўтарилмаган бўлса ҳам у ўзининг ҳақли талабларига эга бўлган, интизомли халқ норозилиги эди.
1930 йил кузидан деҳқонларни жамоа хўжаликларига киришга мажбурлаш яна авж олди. 1931 йил ёзига келиб, барча деҳқон хўжаликларининг 56,7 фоизи колхозларга бирлаштирилган эди. 1932 йил охирида совхозлар сони 62 тага етди. Якка хўжаликларга катта солиқ солиш билан тазйиқ ўтказиш давом этди.
Ўзбекистон ССРда қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш расмий равишда 1932 йилда тугатилди. Бироқ бу даврда деҳқонларнинг қарийиб 92 фоизи колхозларга кирган эди. Якка хўжаликларга турли чоралар қўлланиши натижасида коллективлаштириш 1939 йилда 99,55 фоизга етди.
Хуллас, ЎзССРдаги жамоалаштириш қишлоқ хўжалигига жуда катта зарар етказди. Ғалла етиштириш кескин қисқарди. Чорвачиликка ҳаддан ташқари катта зиён етди. РСФСРнинг марказий губерниялари, Волгабўйи ва Қозоғистонни қамраб олган очарчилик 1932-1933 йиларда Ўзбекистонда ҳам юз берди.
Совет ҳокимиятининг дастлабки ўн йилликларида Ўзбекистон бутунлай аграр ўлкадан аграр – саноатлашган ўлкага айланиши борасида муҳим қадам қўйилганлигини эътироф этиш лозим. Бунинг натижасида Иккинчи жаҳон уруши арафасида республикада саноат корхоналари сони 1445 тага кўпайди. Ўрта Осиё республикаларини аграр – чорвачилик минтақаларига айлантиришга қарор қилинди.
Ўзбекистонда янги саноат корхоналарини барпо этилиши ва қишлоқ хўжалигини экстенсив йўл билан ривожлантирилиши ҳам бу даврда ишсизликка бархам бера олмади. Ўзбекистонда ишсизлик XX аср 30-йилларининг охиригача ўткир муаммо бўлиб турди.
