1 mavzu. Yaponiya XVII asr o'rtalari XX asr boshida

1 mavzu. Yaponiya XVII asr o'rtalari - XX asr boshida.
XVII asrda Yaponiya agrar munosabatlarining taraqqiyoti o'ziga xos baland cho'qqiga chiqdi. Bu davrda Yaponiyada rivojlangan iqtisodiy tizimning tayanchlaridan biri dehqon xo'jaligi edi. Dehqonlardagi xo'jalik yuritishga ishtiyoq balandligi katta ahamiyat kasb etdi (xosilning 4/10 er egasiga, 6/10 qismi dehqonga berilishi qishloq xo'jaligidagi ma'lum yutuklarni ta'minladi, mamlakatda ishlab chiqarish kuchlarining o'sishiga Olib keldi.) Minerat o'g'itlaming yangi turlari qo'llana boshlandi, sug'orish yo'li bilan dehqonchilik qilishga o'tildi.
Shu paytda zadoganlar «Qilich ovini» boshlab yuborishdi (dehqonlar qurollarini tortib olib qo'yish).
Dehqonlami syogunat harbiy tizimidan to'liq chiqarib yuborilishi samuraylar qatlamiga aholining ustidan hukmronlikni kuchaytirish imkoniyatini yaratib berdi. Xideyosi, ichki urushlarning yuzaga kelishini avvaldan bilib, hokimiyat markazini mustahkamlash maqsadida boshqarishning oliy organini to'zib qo'ygan edi. 5 tayrodan (bosh vazirlar) iborat oliy organga Tokugava leyasu, Maeda Tosiie, Uesugi Kagekatsu, Mori Terumoto va Ukita Xideie kirgan edi.
Biroq, ikki yildan so'ng Tokugava leyasu, vorisga xayrixohlikni yig'ishtirib, harbiy haraqatlami boshlab yubordi.1600 yilda Sekigaxara yaqinidagi jangda g'alabani qo'lga kiritdi. Bu unga qarshi bo'lgan birlashgan knyazlar koalitsiyasi ustidan g'alaba bo'ldi. Shu vaqtdan Tokugava xonadoni butun hokimimiyatni o'z qo'lida jamul-jam qildi. Xonadon boshligi o'ziga meros bo'lib o'tuvchi — bosh qo'mondon (to'liq unvon: taysyogun — buyuk sarkarda) unvonini berish bilan Yaponiyada hukmdorlar sulolasining tamal toshini qo'ydi.
XVII asr boshida Yaponiyada 260 ga yaqin yirik va kichik knyazliklar mavjud bo'lib, mamlakat aholisi 18 mln. kishini tashkil etgan. Aholining deyarli 80% qishloq xo'jaligida band bo'lgan. Butun hokimiyatni o'z qo'lidajamlagan Tokugava xonadoni asta-sekin barcha knyazliklami ham o'z nazoratiga ola boshladi.
Syogunat tomonidan o'matilgan si — no — ko — syo ijtimoiy ierarxiya "si”• samuraylar, "no"- dehqonlar, "ko”- hunarmandlar, "syo” - savdogarlardan iborat edi. Samuraylar qatlami ham ,o'z navbatida, bir xil bo'lmasdan, uning yuqori qismi dvoryanlik vakillari bo'lib syogun va uning atrofidagilardan iborat edi. Eski poytaxt Kiotoda yashagan Mikado faqatgina diniy va ma'naviy marosimlamigina bajarar, amaliy hokimiyat esa syogun qo'lida edi. Mikado atrofidagilar asilzodalar bo'lib, ulaming qo'lida erlar mavjud emasdi. Ulami Tugg_ deb atashardi. Ularda iqtisodiy va siyosiy qudrat bo'lmagan. Shunday qilib, Yaponiyaning siyosiy, harbiy-ma'muriy mafkuraviy mexanizmi tarkibiy xususiyatlari bilan ikki hokimiyatchilikni tashkll qilar edi: Syogun qo'lida haqikiy hokimiyatga ega edi , hukmron imperator «jonli xudo» deyilib, podishohlik qilar edi-yu, ammo davlami idora qilmasdi.
Jarniyatning ma'muriy-xo'jalik asosini knyazliklar tashkil qilar edi. Mutki' i' knyazlar qo'l ostidagi erlardan olinadigan daromadga - guruch miqdoriga toifalarga bo'linardilar. Usha paytda mamlakatda 11 mln. koku xosi olinardi (180.4 litr yoki 160 kg.). Shu xosilning 4 mln. kokusi Tokugava xonadoni qarashli erlarda etishtirilardi. Bu paytda qo'llarida ekinzor erlari bo'lgan samuraylarning soni qiskarib borardi. O'zaro urushlar davridan yirik knyazlar (daymyo) len shaklida erlarga ega bo'lgan samuraylarni qasrlar ko^cchirar, ularga maosh sifatida guruch berishardi. Yaponiyadagi erlar davlat erlari va xususiy (knyazlarning, ibodatxonalar va monastirlarning) erlariga bo'linardi. Xususiy erlarga vorislik joriy etilgan edi. Erdan foydalanishning asosiy shakli ijara edi. Davlat erlaridan foydalanganda esa natural renta to'lanar, goho esa uning o'miga pul to'lanardi.
T okugava Yaponiyasining juda ko'p shaharlari bo'lib, ular hunarmandchilik va savdo markazlari edi: Edo, Osaka, Kioto, Nagoya, Nagasaki, Xokata. Butun hokimiyat qo'liga o'tishi bilanoq Tokugava imperator poytaxti bo'lgan Kiotodan ancha olisda Kanto vodiysining sharqida o'zining poytaxti - Edo shahrini barpo eta boshladi.
T okugava farmoniga ko'ra poytaxt qurilishiga zarur mablag'larning sezilarli qismi knyazlarga yuklantilgan bo'lib, u erda ishlab berish lmyazlar qo'l ostidagi dehqonlarga barshchina sifatida majburiyat edi. Tokugava ham, xuddi Xideyosi kabi, chct elliklar bilan aloqasiz ish bitira olmasdi. Faqat chet elliklaming texnik bilimlari va Evropa qurolidan foydalanishga intilardi. Chet elliklarning mamlakatda o'mashib qolishga intilishlari turlicha kechdi. Ular xristianlikni qabul qilgan knyazlar yordnmida davlat boshqaruv apparatiga kirib borishga intilishardi.
Tokugava hukumati mamlakatda messionerlik faoliyatni taqiqladi va bir necha MINtlnnlnrni qatl qildi. 1614 yilda o'zga yerlardan keltirilgan dinlarni taqiqlash haqida farmon chiqdi.
1636 yili o'lim jazosi ostida yaponlarga mamlakatni tark etish taqiqlandi. Shuningdek uzoqqa suzadigan kemalar qurish taqiqlandi. 1637 yili (Nagasaki yonida) maxalliy daymyolar siquvidan norozi bo'lgan qo'zg'oloni bo'ldi. Bu qo'zg'olon , Kyusyuda katolikliklik keng tufayli, o'ziga xos diniy ko'rinish kasb etdi. Qo'zg'olonchilar qurolni olishardi. Ammo Tokugava golland kemalari yordamida bu bostirishga muvaffaq bo'ldi.
Und' syogun chet elliklarga qarshi bir necha farmonlar chiqardi. 1638 portugaliyaliklar Yaponiyadan chiqarib yuborildi, ispaniyaliklar uchragandilar. Faqatgina qo'zg'olonni bostiriutda yordam bergan va Koreyadan kelgan kemalarga bir yilda faqat ikki berildi. Syogunlar tartibotini mustahkamlanishiga diniy yordam berdi. Mamlakatning «yopilishi»dan so'ng lbodntxonnlari faoliyati nazorat ostiga olindi. Bu ibodatxonalar shiori ostida butun aholi ustidan nazorat Olib borishga yapon kishisi maxsus guvohnomalar va unda qaysi ibodatxona guvohnomasini yo'qotgan kishi «qonundan dnvrlda sinto va buddizmning sinkretiani yuqori cho'qqiga Ilumtxonnlnrining yagona vaqf erlari bo'lardi. lbodatxonalarda o'rnatilardi.
Bu davrda Yaponiyada buddizm mavqei Chju Si yo‘nalishidagi konfutsiyligining (davlatning rasmiy aylangan) yoyilishi ta'Śirida emirilib borardi. Bu esa syogun vakillariga xalqni itoatda ushlab turishning axloqiy dasturi sifatida juda qo'l kelardi. XVIII asming 60-yillarda ko'pgina knyazliklarda budda ibodatxonalari berkitildi, roxib (monaxlar) ni dalalarda ishlashga majbur qilishdi. Mamlakatda buddizm o^cz mavqeini yo'qota boshladi.
Tokugava Ieyasu samuraylarni bir necha toifalarga bo'lib yubordi. Kuge — Kioto saroyiga yaqin aristokratiya (zodagonlar) bo'lib, ular eng oliy toifa samuraylar deb hisoblanardi. Buke - harbiylar xonadonlari bo'lib, mamlakatdagi harbiy dvoryanlar tabaqasining ko'pchiligini tashkil etardi. Buke zamindor mulkdor dvoryanlarga (daymyo) va oddiy hamda odatda ersiz dvoryanlarga (busi) bo'linardi. Tokugava leyasu qolganlami Sekigaxara jangidagi pozitsiyasiga qarab ikki toifaga bo'iib chiqkan edi: fuday - daymyo va todzama - daymyo. Fuday - bu syogunning bevosita vasšiilari edi. Boshqaruv apparati fuday daymyolardan shakllantirilardi. Todzuma daymyolar esa ta'qibga uchragan samuraylar guruhi bo'lib, ular davlat boshqaruvida yuqori lavozimlar egallay olmas. Todzamaning qudrati va ta'sirini zaiflashtirgan omil ulaming erlarini tortib olinishi va qayta taqsimlanishi hamda sankinkotay (garovga olish) bo'ldi.
Sinkinkotay tizimi syogun lemitsu tomonidan 1634 yilda joriy etilgan edi, lekin uning boshlanish davri Xideyosi hukmronlik qilgan davrga taaluqlidir. U barcha daymyolar oilalarini knyazliklarda emas, doimiy nazorat ostida syogun qarorgohida yashashga majbur qildi.
Syogun va zamindor knyazlaming bevosita vassallari xotamoto, ya'ni harbiy samuraylikning eng past tabaqasi hisoblanardi. Ulaming eri bo'lmas, oylik maosh sifatida guruch olishardi. Ular syogun qo'shiniga olinardilar , davlat aygokchilari va nozirlarini tashkil qilardilar. Metsuke (nazoratchilar) alohida mavqega ega bo'lib, syogun manfaatchilarga salbiy tasir qiluvchi holatlami aniqlashardi.
Osoyishtalik davri oddiy samuraylarga katta ta'sir etdi. Nizomga ko'ra samuraylar harbiy ishdan boshqa soha bilan shugullanishga haqi yo'q edi. Daymyolarga esa bunchalik ko'p qo'shinnig hojati yo'q edi. Bunday sharoitda samuraylar roninlarga aylanishdi, o'kituvchilik , shifokorlik , rassomchilik va boshqa kasblami egalashdi.

XVII asr oxiri va XVIII asming boshi mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyni yomonlashdi. Samuraylar yuqori qismining hayot darajasi bilan oddiy xalq hnyoil o'rtasidagi farq kattalasha bordi. Dehqonlarga solinadigan soliqlar miqdorini dehqonlar ahvolini og'irlashtirdi. Tokugava hukmronligi davrida 1163 ta dehqonlnf g'alayoni qayd etilgan.

Tokugava davrining dastlabki davrida dehqonlar soliq va boshqa jarimnlaju« qarshi jamoa chiqishlarini uyushtirdilar. Odatda ular daymyoga petitsiya topnhig unda yalinib yolvorishar yozilgan bo'lardi. Shu imltimosnomalami topshirinti og'irjinoyat hisoblanib, o'lim bilanjazolanardi.
Shahar aholisi Tokugava tabaqa tizimining eng pastidan joy Olgan hunarmandlar, syo-savdogarlar. Shahar aholisining yuridik haq – huquqlnrl tabaqalardan ozroq bo'lib, faqatgina yirik savdogarlar va hunarmandlarning jamiyatidagi iqtisodiy kuch sifatida yuksala bordi.
Savdogarlikning asosiy markazlari - Edo, Osaka, Kioto, Sakai, Nagasaki shaharlari edi. Yirik savdogarlik gildiyalari (kabunakama) va hunarmandlarining tsexlari (dza) Osaka shahrini tijorat faoliyatining bosh markaziga aylantirdi. Uni mamlakat oshxonasi yoki (daydokoro) deb atashardi. Bu erda mollar savdosining bosh bozori, guruch birjasi, ulgurji baliq sotish birjasi, sabzavot bozori bo'lgan Qiymatining o'lcham birligi guruch sekin-asta uning o'rinini (ekvivalenti) pul egallardi. Knyazliklar o'zlarining tor xarakterini yo'qotdi. U yoki bu mollami ishlab chiqarishga (asoslangan) ixtisoslashgan rayonlar paydo bo'la boshladi. Bu esa umum millat bozorining paydo bo'lishiga Olib keldi. Savdo sarmoyasi , ayrim rayonlar o'rtasidagi aloqani mustahkamlashga yordam bergan holda, asta — sekin hunarmandchilik sanoatiga kirib kela boshladi. Manufakturalar pnydo bo'ldi.




Hukumat esa savdogarlardan kreditlar olar, kam hollarda ulaming qo'llarida boyliklar to'planib qolishiga qarshilik qilardi.
Hunarmandlar faoliyati ham qat'iy cheklashlarga uchradi va ular doimiy nnt.oratda bo'ldilar. Ular kasb sohasi bo'yicha tsexlar (dza) tashkillashar, ularda aniq jerorxiya va shu tsexda shugullanish vorislik huquqi joriy etilgan edi. Hukumat iNcxIorga ayrim imtiyozlar berar va ularning kasbiy monopoliyalarini himoya qilardi. bilan birga, tsexlardan to'lovlar manbai sifatida foydalanar edi. Hukumat doimiy ta'sir o'tkazib, ishlab chiqarish va sotish ustidan nazorat Olib


Yaponiyaning tashqi olamdan uzoq davom etgan yakkalanishi hech qachon bo'lmagan. Syogunat tomonidan aloqalar cheklangan tarzda Gollandiya va X itoy savdogarlari bilan bo'lib turdi. Shu bilan birgaa syogun xonadoni va imperator maxsus ruxsatga ega kemalarni Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlariga qilish uchun jo'natib turardilar.
XVIII asr boshidan Yaponiyaga Tinch okeani qirg'oqlariga Rossiyaning haqida xabarlar etib kelardi. Shuningdek, Rossiya bu rayonlarni "'flnuhtltnyotgani haqidagi xabarlar tarqaldi. XVIII asming birinchi o'n yilliklarida Sharqiy Sibirni o'z erlariga qo'shib oldiiar. Oxota dengiziga chiqdilar. A.Atlasov, E.Xabarov ekspeditsiyalari geografik kashfiyotlarqildi. Rus bo'g'ozi va Saxalin oroli tushiriidi. 1697 yilda Rossiyaga Kamchatka otindi. XVIII asrning birinchi choragida Shantar va Quril orollarini qilish boshlandi.
iyunida M.Shpanberg va V. Valton ekspeditsiyasi birinchi bor otonnlng shimoli-sharqiga etib keldi va Edzo orolining sharqiy qirg'og'iga
Kurii orollariga Yaponiya tomonidan uyushtirilgan birinchi i XVIII osrning 30-yillariga taaluqlidir.
i bo'Jib Iturup va Urup orollarida bo'ldi (1786 yili). XVIII
7

asrning Il yarimida rossiyaliklarning birinchi kuchib Shumushir, Simushir, Urup, Iturup orollarida yashay

1792-1793 yillarda Laksman ekspeditsiyasi kemalasining bir yilda bir marotaba kirishiga yozma katta muvafakkiyat bo'lib, ruslarga goilandiyaliklar Lekin ruslar bu imtiyozdan deyarli un yil foydalanishmadi.
Rezanov keldi, lekin unga muzokaralar olib V.Golovnin 1809-1813 yillardagi ekspeditsiya natijasida qolib ketdi.
Dehqonlar va boshqa ijtimoiy qatlamlarning «guruch isyonlari»shunday bir ijtimoiy kuch ediki, chiqardi va nihoyat XIX asr boshida chuqur siyosiy
1837 yili Osio Xeyxatiro boshchiligida
kelganlari Paramushir, boshlagan.
Rossiyadan Nagasakiga bitta rus
ruxsatnoma bilan kaytdi. Bu bilan bir xil imtiyoz berardi. 1804 yilda Nagasakiga borishga ham raddiya berildi. yapon asirligida uch yil g'alayonlari, shaharlardagi
u syogunat tartibotini izdan inqirozni yuzaga keltirdi.
hokimiyatga qarshi qo'zg'olon
lavozimini egallar edi. 1837 narxini oshirish maqsadida savdogarlami jazolash talabi bilan bor mol-mulkini sotib, pulga yil 17 fevralda Sesu, Kavat, omborlarini qo'lga olib, va qo'zg'olonlar boshlandi. o'z oldiga kuymagan edi. syogunatni ag'darish va faqat Qishloq va shahardagi yoyildi. 1837 yilgi qo'zg'olon
1830-1843 yillarda bir qator taqinchoqlami, bezaqli uylarni, turmushi tarzini» va axloqni
haqida farmon e'lon qilindi savdoga o'tishni anglatuvclbi qolmay, aksincha bozor holotini va sudxo'rlarning norotilih kabunakama (1851) ni yo'qotloli orasida ham kurash qarshi birlashishdi. Imperator

Ularning oldidagi vazlfhj'iil tiklash edi. Todzama-knywi*f Tyosyu, Tosa, Xidzen) .
Yaponiya bilan savdo
Uraga buxtasiga kommodof qaratib qo'yishgan edi, so'nggi mashinalari ko'chirildi. Syogunnt so'rab gollandiyalihln'øe

maslahat harbiy
kemalari kumir savdoga
qildilar. Kanagava
otinishi 'hnrtnoma
dub
6” ning
uchun imperatorga murojaat qildi. Perri bir yildan so’ng qaytib keldi va kuchni namoyish etdi. 1854 yil 31 martda Kanagavada (Iokagama) birinchi yapon-amerika shartnomasiga imzo chekildidi. Bu shartnomaga ko’ra Amerika Simoda (Idzu yarimoroli) va Xakodate bandargohlariga oziq-ovqat, suv, va boshqa olar olish uchun kirish huquqiga ega bo’ldilar. Shartnoma daxldor bo'lmaganligi uchun amerikaliklar yangi shartnoma to'zishni talab

• 
  1854 yil 14 oktyabrida Angliya-Yaponiya shartnomasi tuzildi, lekin u ham shartnomasini mazmunan takrorlardi. 1853 yil 21 avgustda admiral Putyatinning rus missiyasi Nagasakiga keldi. Maqsad - –inchlik yo'l’ bilan savdo atoqalarini o'm’tish, shuningdek, Saxalin va Kuril orollarini Rossiya mulki deb tan edi. Muzokaralar cho'z’lib ketdi va natijasiz tugadi.
  
• 
  1855 yil 7 fevralda nihoyat Simodada Rossiya va Yaponiya o'r’asida imzolandi. Kuril orollarining deyarli hammasi Rossiyaga qarashli deb binoblandi. Saxalin haqidagi masala echilmay qoldi. Yaponlar uni ruslarga qarashli tan olishdan bosh tortdilar. Rossiya va Angliya bilan tuzilgan sharnomalarga bu mamlakatlaming kemalari uchun Nagasaki bandargohi ochildi.
  

1854-1859 yillarda teng huquqli bo'l’agan shartnomalamig bir turkumi •ojnndi . Ushbu davr "A“sey shartnomalari" ”avri deb nomlanadi.
XIX asr o'r’a!arida uni iktisodiyotiga katta o'z’arishlar olib keldi. XIX 60 yillarida yangi portlarining ochilishi tashqi sotuvda muhim o'z’arishlarga kcldi, Yaponiyaning asosiy eksportlari ipak, Choy, paxta, baliq va dengiz maljaulotlnri tashkil qilgan bo'l’an. Importda xar-xil ishlab chiqarish sanoat mollari Angliya va Amerika mahsulotlarini tashkil qilardi.
Shundoq ham iqtisodiy tanglikni boshidan kechirayotgan yaponlarning tsex bunmmandchiligiga uy ishlab chiqarish sanoatida ^o va manufakturaning boshqa zarba berdi. Lekin yaxshi tarafi iqtisodiy jihatdan rivojlangan AQSH, Ocrmnniya, Fransiya bilan hamkorliklar o'z’ning yutuklarini ko'r’ata Ayniqsa zamonaviy ishlab-chiqrash sanoatini kirib kelishi iktisodiyotni xizmat qila boshladi.
yili ellikdan ortiq og'i’ sanoat va yuzdan ortiq engil sanoat ishlab hogxonaluri qurildi. Bu qurilishlar texnikasi xorijlik davlatlarga tegishli kcmasozlik ishlarida va qayta-ishlab chiqarish sohalarida muhim boⁱ ldi. Ayniqsa davlatga bo'y’unuvchi va mustaqil knyazliklaming sotib olish kuchaydi. Keyinchalik Yaponiyaning jahon xo'j’lik ketishi uning mollariga bo'l’an ehtiyojni oshirib yubordi. Buning er egnlari, knyazlar qo'l’da pul to'p’anib yanada kuchayib ular dehqonlar ahvoli esa xar doimgidek og'i’ ahvolda edi.
boylgan savdogarlar bo'l’r xorijlik ishbilarmonlar bo'l’b ular teng shmlnomalardan (Anseyeki) foydalanib tillani juda arzon narxda tushadigan foyda 140% edi. Shuning uchun oltinning chiqib qilish uchun bandlaru yangi choralar qo'l’ashga majbur spokujyasiyaning kuchayib ketishi oqibatida asosiy mehnatni bilan samuraylarning , pastki vakillarining ahvoli


Osakada bo'lib o'tdi. Osio - shahar korovullari boshligi yilgi ocharchilikdan chayqovchilar guruchning foydalanishdi. Osio syogunat amaldorlariga boy murojaat qildi. Bu talabiga rad javobini Olgan Osio guruch sotib oldi va shahar aholisiga tarkatib berdi. 1837 Xarirna, Idzumi viloyatlarida qo'zg'olonchilar boylarning undagi guruchni ochlarga bo'lib berdilar. Yong'inlar Lekin qo'zg'olon bostirildi. Qo'zg'olon siyosiy talablarni Osio shu paytda mavjud tartibotini tanqid qildi, xalqni imperator hokimiyatligini qayta tiklashga chaqirdi. isyonlaming o'sib borishi butun Yaponiyaga natijasida syogunat eski tartiblarini qayta qo'rib chiqib, islohotlar o'tkazdi.lslohotlar dabdabali, kimmatbaxo tantanalar va bayram yurishlarini, chekishni <1843 yili AQSH kongressi prezidentga o'rnatish uchun vakolat berdi. 1853 yil 8 mart kuni eskadri kirdi. Eskadra kemalardagi to'plami qirg'oqqa prezidentining xatini, shuningdek, Amerikaning syogunat vakillariga topshirdi. Javob berish 1854 yilga Edo shahrining mudofaasini tashkil etish uchun yordam og'irlashdi. ko'payib ketishiga kuchayib borishi yili Okuriku, tashlanadi. ko‘paydi.
1862 foydalangan tovon to'lashni Shaharlarda boshlandi. Butun g'alayonlari ham faollashdi. tizimini muxolifatini sifatida ushlab ishlarini hal

Ko'plab aholining poytaxtga kuchib ketishi oqibatida ishsizlikning soni olib keldi. Xorijliklarga qarshi va maxalliy xomiyga qushi iqtisodiy tanglik bilan bog'lash mumkin. 1849 yil Xirosimada, 1853 1858-1861 Osakada katta qo'zg'olonlar bo'lib o'tdi. Yaponiyada 60-yillardan boshlab siyosiy inqiroming kuchayishi ko'zga Marnlakatning turli hududlarida chet elliklarga qarshi stixiyali chiqishlar yilda Satsuma knyazligida ingiiz Richardson o'ldirildi. Bu hodisadan inglizlar vakili yapon hukumatidan 100 ming fiınt sterlingdan ortiq talab qildi. Bu esa xalq ommasi noroziligini yanada kuchaytirdi. chet elliklarni boykot qilishga da'vat etuvchi varaqalar tarqatila Yaponiya bo'ylab dehqonlar qo'zg'olonlari va shaharliklaming to'xtamadi. Syogunatga muxolifatda bo'lgan samuraylaming faoliyati Ular syogunning knyazlar bilan bo'ladigan o'zaro munosabatlari o'zgaıtirishni talab qilib chiqdilar. Syogun zodagon zamindorlaming tinchlantirish uchun daymyolar oilasini Edoda garovga olinganlar turishdan iborat tartibni bekor qilishga va kelgusida muhim davlat qilishga knyaziami ham jalb qilishga va'da berdi. 1863 yilda imperator bilan uchrashish uchun Kiotoga kelganda kuch olindi va u imperatoming chet elliklami haydab yuborish to'g'risidagi tasdiqlashga majbur bo'ldi. Syogun chet elliklarga qarshi kurashga qilishga va'da berdi. Syogun hukumati 1863 yil iyulda chet el vakillariga yopilishi to'g'risidağ notani topshirdi. ^6'Chet el bosqinchilarinl to'g'risidagi qaromi bajarishga kirishgan Simonosekining (Tesyu poytaxti) sohil batareyalari u erga kelgan chet el kemalarini o'qqa syogun hukumati o'z imtiyozlarini mustahkamlash va kengaytirishııl chet elliklarga qarshi kurashni avj olib ketishini istamas edi. 1863 yil ingliz eskadrasi Richardsonning o'limi uchun qatag'on qilish bahonasl(la knyazligining markazi Kagosima shahrini to'plardan o'qqa tutib, vayt01i va uning hukumatining omma ichidagi obro'si tushib ketdİ. Impçrışl•jv bo'lgan Kioto amalda Tesyu knyazligidan kelgan samuraylar olryndllşil ular chet elliklarga qarshi qat'iy kurash olib borish tarafdorlari edil*' qo'lga olishga va uni chet elliklarga va syogunatga qarshi e'lon qilishga majbur qilmoqchi bo'ldilar. Syogun Tesyu knyğ/llui»q kurashish uchun chet elliklardan yordam so'radi. harbiy kemalari Simonoseki fortlarini bombardimon qildilar, hujumga o'tib, Tesyu hokimyatini taslim bo'lishga majbur qildilaf, chet davlatlar tomonidan ko'rsatilgan yordam uçlıun yon berishlami amalga oshirishga majbur bo'ldi. Chct mollar uchun bojlar yanada kamaytirildi, Angliya va 9 10

missiyalarini qo'riqlash uchun Yaponiya hududiga o'z harbiy otryadlarini olib kelishga ruxsat berildi. Mamlakatning janubida joylashgan Satsuma, Tesyu, Tosa va Xidzen knyazliklari syogunga qarshi qaratilgan muxolifatning harbiy—siyosiy markazlari edilar. Ular o'zlarining geografik joylashuvlariga ko'ra hamma vaqt syogun hokimyatidan nisbatan mustaqil holda siyosat olib borardilar. Janubdagi bu 4 knyazlik birlashib, kuchli ittifoq tuzdilar va syogunatni yo'q qilishni hamda imperator hokimyatini tiklashni talab qiiib chiqdilar. Ulaming harbiy ortyadlari yana Kiotoni egallab oldi. 1867 yilda imperator taxtiga 15 yoshli Mutsixito o'tirdi, amalda uning nomidan janub knyazlari ish olib borardilar. 1867 yil oxirida syogunga muxolifatda bo'lgan kuchlar vakillari yangi imperator nomidan memorandum tuzib, uni syogunga topshirdi!ar. Unda syogun Tokugavalar tomonidan noqonuniy tortib olingan hokimyatni imperatorga qaytarilishi talab qilingan edi. Syogun o'z dushmanlarining koçlılni hisobga olib, bu talabni qabul qilishga majbur bo'ldi. Lekin u o'ziga sodiq (80')hlnlarni to'plab, qurolli kurashga tayyorlana boshladi. Tez orada urush haıakutlari boshlanib ketdi. Lekin 1868 yil yanvarida syogun qo'shinlari Kioto tor-mor qilindi, fevralda syogun poytaxti Edo taslim bo'ldi. Shundan keyin ğ"'moli-sharqdagi knyazliklar qo'shinlari imperator armiyasiga qarshi kurashni ettirdilar, lekin noyabrda ular ham mag^41ubiyatga uchradilar. Syogun floti 'mm mng'lubiyatga uchradi. Syogunat uzil-kesil tugatildi. imperator Mutsuxitoning hukmronlik qilgan davri Meydzi davri — "Ma'rifatli davri deb nom oldi. 1868 yil yanvarda shahzoda Arisugava imperatoming birinchi hukumati tuzildi, unda burjuacha islohotlar larnfdori bo'lgan janub knvazlari etakchilik qi/ardi. Natijada 60-yillar oxiri boshida bir qator islohotlar amalga oshirildi. I'.ng avvalo mamlakatni alohida knyazliklardan iborat tarqoqligiga barham yilda Satsuma, Tesyu, Tosa va Xidzen knyazlari imperator hokimyati Inunosnbati bilan o'zlarining o'z knyazliklaridagi huquqlarini imperatorga o'lon qildilar. Boshqa knyazlar ham shunday bayonot berishga majbur mahalliy daromadning o'ndan bir qismi beriladigan bo'ldi. 1871 yilda batnınom tugatish va Yaponiyani prefekturalarga ajratish to'g'risida (4."puildi, Sobiq knyazlar hukumatdan yuqori miqdorda umrbod pensiya qo'shini doimiy armiyaga ayiantirildi. 1871 yilda bevosita j im'yaunuvçhi imperator gvardiyasini tashkil qilish to'g'risida dekret yitda umumiy harbiy majburiyat asosida qurolli kuchlami tashkil chiqarildi. Lekin armiyadagi rahbarlik lavozimlari samuray inbaqaviy imtiyozlami bekor qilinganligini va hamma f tengligini e'lon qildi. Tsex tizimi vatsex reglamentatsiyasini I tugatish, savdo erkiniigi va harakat erkinligi to'g'risida qonunlar qayta ko'rib chiqilib, butun mamlakat va 11

Syogun bilan qo'lga farmonini boshchilik yapon portlarini quvib yuborish” knyazligining tutdi.Lekin talab qilayotgan avgustida Satsuma qildi. Syogun poytaxti qo'lida bo'lib, Ular imperatomi ravishda urush qarshi amerika qo'shinlari Syogun qo'shimcha keltiriladigan 1889-yilda Yaponiya Germaniya, Rossiya va AQSH bilan yangi savdo bitimlarini tuzdi, unda teng huquqli bo'lmagan bitimlaming bir qator cheklashlari bekor qilindi. Lekin Yaponiya faqat 1911 yilga kelibgina teng huquqli bo'lmagan bitimlardan xalos bo'la oldi. Demokratik harakatning yangidan ko'tarilishidan qo'rqib qolgan imperator hukumati konstitutsiyani qabul qilishga majbur bo'ldi. Hukumat chet davlatlar konstitutsiyalarini o'rganish uchun o'z vakillarini Evropaga va AQSHga yuborgan edi. Prussiya konstitutsiyasi asosida 1889-yilda Yaponiya konstitutsiyasi ishlab chiqilib, qabul qilindi. Yaponiyaning bu konstitutsiyasi 1946-yilgacha amalda bo'ldi. Konstitutsiya imperatorga juda katta vakolatlar berdi, uning shaxsi «muqaddas va daxlsiz» deb e'lon qilindi. Imperator qonunlarni tasdiqlash, parlamentni chaqirish va tarqatib yuborish, barcha fuqaro va harbiy amaldorlami ishga tayinlash va ozod qilish, urush e'lon qilish va sulh tuzish vakolatiga ega edi. Imperator oliy bosh qo'mondon hisoblanardi.
Konstitutsiyada ikki palatali parlament tuzish e'lon qilindi. Yuqori palata — perlar palatasi va quyi palata — vakillar palatasi. 25 yoshga to'lgan erkak aholi mulk va o'troqlik senzi asosida saylovlarda qatnashish huquqiga ega bo'ldi.
Parlament davlat byudjetini tasdiqlash va qonun chiqarish huquqiga ega edi, lekin hukumat parlament oldida imperator oldida javobgar edi.
Y aponlar 1874-yilda yapon xizmatiga kirgan amerikalik general Lejandra bonbchiligida Xitoyning Tayvan oroliga qo'shin tushirdilar. Lekin Tayvan aholisining qarshiligi va Yaponiyaning Xitoyga qarshi katta urushga tayyor emasligi yaponlarning chekinishiga sabab bo'ldi. Yapon hukumati Saxalin va Kuril orollariga ham da'vo qilib chiqdi. U Janubiy Yaponiyaga qo'shib olishga harakat qildi.
1875-yilda rus-yapon bitimi tuzilib, unga ko'ra Yaponiyaning Saxalinga ignn da'vosidan voz kechgani evaziga unga Kuril orollari beriladigan bo'ldi. Rus bu vaqtda Yaqin Sharqda va O'rta Osiyoda o'z ta'sirini kuchaytirishni vnzifiusi deb bilib, bu yon berishni amalga oshirdi.
Yaponiya 1876-yilda urush boshlash tahdidi bilan Koreyaga teng huquqli bitimni qabul qildirdi. Shu vaqtdan boshlab yaponlaming Koreyaga kirib b0Nhtondi.
Yaponiya Koreyani bosib olishga va Xitoyga qarshi urushga tayyorlandi. vnziynt ham Yaponiyaning Koreya va Xitoyga hujum qilishi uchun qulay AQSH bilan bir qatorda, Angliya ham Yaponiyani Rossiyaga qarshi i o", i/tiCoqchisi sifatida ko'rardi. Yaponiyaning Xitoyga hujum qilishidan 2

barcha fuqarolar uchun bir xil bo'lgan qonunlar qabul qilindi. Yangi shakldagi umumiy sudlar joriy qilindi.
Yangi hokimiyatning eng muhim islohotlaridan biri bu qishloq, xo'jaligi islohotlari hisoblanardi. 1872 yildan emi sotish erkinligi e'lon qilindi. Er monopoliyasi bekor qilindi. Savdo va sanoatning rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlar yaratish maqsadila yagona valyuta — ienajoriy etildi. Edo uzoq vaqtlar davomida Yaponiyaning siyosiy markazi bo'lib kelganligi sababli imperator poytaxti Kiotodan Edoga ko'chirildi va Edoning nomi Tokio ( «Sharqiy poytaxt») deb o'zgartirildi. Ta'lim sohasida islohotlar amalga oshirildi, yangi o'rta maktablar, Tokio u niversiteti ochildi. Yaponlami bilim olish uchun chet ellarga yuborish rag'batlantirildi.
Yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishiga katta to'rtki bo'ldi. Endi samuraylar⁶ nafaqat boshqaruvda balki oddiy siyosiy-ijtimoiy boshqaruvda ham 0mini juda qiyinlik bilan topa boshladi. Eskichaga kaytish, islohotlarga qarshi kurashi samuraylar xarakterini belgilab berdi.
Islohotlar harbiy dvoryanlarning imtiyozli tabaqasi bo'lgan samuraylaming manfaatlariga zid edi. Yirik er egalari — knyazlar o'z huquqlaridan imperator uchun voz kechganliklari uchun katta pul mukofotlari Olgan edilar, lekin oddiy samuraylaming ahvoli yomonlashdi. Samuraylarning ko'pchiligi doimiy daromadga ega bo'lmay qoldi, ulaming ko'pchiligi o'zlarining ilgarigi imtiyozli mavqelarining y o'qotishlaridan norozi edilar. 70-yillarda samuraylarning bir qator isyonlari bo'lib o'tdi.Ularga harbiy vazir Saygo Takamori boshchilik qildi. Ayniqsa 1877 yildagi samuraylar qo'zg'oloni ancha uzoq davom etdi. Hukumat qo'shinlari bu qo'zg'olonni ham bostirdilar, uning rahbari Saygo o'zini o'ldirdi.
XIX asrning birinchi yarmida Аngliyaning Xtsndistondagi bostsinchilik siyosati. Inglizlar uzlarining Shimoliy Аmerikadagi mustamlakalaridan ayrilgandan sung Xindiston ular mustamlakachilik siyosatining asosiy obʼektiga aylanib koldi. Bu siyosatni olib borish avvalgiday Ost-Indiya kompaniyasiga yuklatilgan bulib, uning xarbiy va fukaro xizmatchilari XIX asrning 30-yillaridagi isloxotgacha tulik yevropaliklardan tashkil toptan edi. Bu davrda inglizlarga tobe xududlar ikki turga bulinar edi - karam knyazliklar va bevosita kompaniyaning uziga karashli yerlar. Kompaniyaga karashli yerlar uchta prezidentlikka - Bengaliya, Madras va Bombeyga bulinib, ularning xdr biri uz xukumatiga, armiyasiga va amaldorlariga ega edi. Mustamlaka maʼmuriy apparatidagi xamma lavozimlarga tayinlash Londonda, Ost-Indiya kompaniyasining Direktorlar Kengashi nazoratida amalga oshiriladi.
Britaniya Xindistonining poytaxti Kalьkutta shaxribulib, general-gubernatorning karorgoxi xam shu yerda joylashgandi. Xtsndiston xududini boshkarish uzok vakt anik tizimga ega bulmasdan, Bombey va Madras gubernatorlari karor kabul kilishda
kisman muetakillikka ega edilar. Fakat 1833 yili ular general-
gubernatorga tulik buysundirildi. Ingliz maʼmurlari tomonidan
maxalliy xind xukmdorlariga nisbatan kullanilgan pora berish,
tilyoglamalik va maktov usullari, subsidiar shartnomalar1 tuzish
va tugridan-tugri xarbiy yul bilan bosib olish siyosati ularni
tezda Xtsndistonning xakikiy x^jayinlariga aylantirdi.
XIX asrning birinchi yarmi Xtsndistonda ingliz mustamlaka
davlati shakllanishi uchun muxim boskich buldi. Bu davrga kelib
Frantsiya ushbu regionda muxim rolь ^ynamay kuygandi va Аngliya
tarkok xind davlatlari bilan yakkama-yakka kolgandi. X,indistonni
tulik egallash uchun fakat konfederatsiyaga birlashgan jangovar ma-
ratxlarning davlati bilan Panjob t^sik bulib kolayotgan edi.
1800-1845 yillari Kompaniyaning tashtsi siyosati. Ingliz-
maratxlar urushlari. Ikkinchi ingliz-maratx urushiga (1803­
1805) 1802 yili yettinchi peshvo Badji Pao II (1795-1817) bilan
Ost-Indiya kompaniyasi urtasida tuzilgan Basseyn subsidiar sulxi
mukadtsima buldi. Sulxni peshvo Maratxlar Konfederatsiyasining
shimoliy kismidagi Indor rojaligi (Xolkarlar sulolasi) cheksiz
kuchayib ketayotganligidan kurkib imzolagan edi. Shartnomaga bi­
noan maratxlar uzlarining Surat shaxriga bulgan daʼvolaridan voz
kechdilar, peshvo ingliz kushinlarini uz xududiga kiritdi va ular­
ning taʼminoti uchun 2,6 mln rupiya pul ajratdi. Maratx rojala-
1 Subsidiar shartnomalar rojalik xududiga ingliz k^shinlarining cheklangan
kontingenta (sipoxiylar otradi) kiritilishini kuzda tutar va bu k^shishtarni
maxalliy roja bokishi lozim b^lardi. Roja mustakil tashki siyosat olib borish-
dan kompaniya foydasiga voz kechganligi uchun inglizlar uning x,ududini x,imoya
kilish majburiyatini xam olardi. Shu yul bilan karzga botgan roja yerlari ke­
yinchalik kompaniya xisobiga utib ketardi.
366
ri uzaro mojarolarini inglizlar vositachiligida x,al kilishlari
lozim edi. Bu kelishuvdan norozi bulgan Gvalior, Nagpur va In-
dor xukmdorlari uzaro kelishmovchiliklarni unutib, zudlik bilan
ushbu shartnomaga karshi birlashdilar. Navbatdagi ingliz-maratx
urushi boshlandi.
Maratxlarga karshi jangga inglizlar Аrtur Uellesli ku-
mondonligidagi janubiy armiyani tashladilar. U Xindistondagi
ingliz yerlari general-gubernatori Richard Uelleslining ukasi
bulib, keyinchalik gertsog Vellington nomi bilan mashxur bulgan.
Uellesli uzining 24 ming kishilik kushini bilan Аxmadnagarni
olishga, Аsai yakinida son jixatidan ziyod bulgan dushmanni yen-
gishga muvaffak buldi. 1803 yili Аrgaon yonidagi jangda Nagpur
armiyasi batamom tor-mor kilindi.
Inglizlarning 10 ming kishilik shimoliy armiyasiga gene­
ral J.Leyk k^mondonlik kilardi. Uning kushinlari Dexli yoni­
dagi jangda golib chikib, Boburiylar poytaxtini egalladi va
kachonlardir agdarilgan sulola vakili Shok Аlam II ni taxtga
^tkazdilar. Аmmo yangi podsho real xokimiyatga ega emasdi. 1804
yili Indorga rasman urush eʼlon kilindi. Urush natijasida Gva­
lior va Nagpur knyazliklari Kompaniya bilan subsidiar shartnoma
tuzib, unga binoan bir kiem xududlaridan (Dexli shaxridan xam)
voz kechishga majbur b^ldilar.
1814-1816 yillari olib borilgan ingliz-nepal urushi xam
inglizlar galabasi bilan yakunlandi. 1816 yilgi Segaul shartno-
masiga binoan Nepal Ost-Indiya kompaniyasiga Sikkim, Kumaon,
Garxval va bir kator boshka xududlarini berishga majbur buldi.
Shartnomaning muxim siyosiy bandi Katmanduga ingliz rezidenti-
ning joylashishi va Nepal tashki siyosatining inglizlar nazorati-
ga utishi buldi.
1817-1818 yillardagi uchinchi ingliz-maratx urushi maratx
rojaliklarining tulik tor-mor kilinishi bilan yakunlandi. Urush
natijasida Maratxlar Konfederatsiyam amalda ^z faoliyatini tu-
gatdi. Garbiy X,indistonning katta kismi: Maxarashtra, Gujorat,
kisman Rajastxan va Xinduston viloyatlari Ost-Indiya kompaniya-
si ixtiyoriga utdi.
1818-1820 yillari inglizlar uz xudularini shimoli-garb to-
mon kengaytirib, Rajput rojalarining bir kator yerlarini egal­
lab oldilar. 1826 yili inglizlar Birmaga ekspeditsiya uyushtirib,
367
Аssam, Manipur va mamlakatning shimolidagi boshka xududlarni
kushib oldi.
Uilьyam Bentink general-gubernator bulgan yillari (1828—
1835) inglizlar kurol ishlatmasdan 1831 yili Maysur davlati-
ni anneksiya kildilar. 1835 yili Maysurga kushni xududtsa roja
Kurga britaniyalik mustamlakachilarga karshi kuzgolon kutaradi.
Kuzgolonni bostirgan inglizlar bu davlat yerlarini xdm Kompaniya
ixtiyoriga kUshib oldilar.
Lord Oklend xukmronlik kilgan yillari (1836-1842) ingliz­
lar kushni Аfgoniston va Eronning ichki ishlariga faol arala-
sha boshlaydilar va ularning manfaatlari Rossiyaning bu yerdagi
geosiyosiy daʼvolari bilan tuknash keladi. Xtsndistondagi ing­
lizlar xukumati DUst Muxammad xukumatini agdarish niyagida
Аfgonistonga yurish uyushtirdilar. Ekspeditsiya muvaffakiyatli
yakunlandi va inglizlar afgon taxtiga Shox Shudjani utkazib, ikki
yil mintakada nazorat urnatishga erishdilar. General Kin Kobul-
da ingliz rezidentini koldirib, uzi X,indistonga kaytib keldi.
Birok 1841 yil kishda afgonlar kuzgolon kutarib, ingliz garnizo-
nini deyarli tulik kirib tashladilar. Kobuldan kochishga fakat 95
kishi muvaffak buldi.
Bu vokealardan keyin Oklend general-gubernator lavozimidan
ozod kilindi. Uning urniga jangovar lord Ellenboro (1842-1844)
tayinlandi. Kobul yana zabt etildi va talandi, ammo inglizlar
Sindni anneksiya kilish bilan cheklanib, kaytib ketdilar. Ingliz­
lar egallagan yerlar birinchi marta Eron chegaralariga bevosita tu-
tashdi.
I igl iz-sikx urushlari. Sikxlar davlati Xindiston xududidagi
oxirgi mustakil davlat bulib kolayotgan edi. Birinchi ingliz-sikx
urushi (1845-1846) Satlej daryosi buyidagi chegara mojarosidan
boshlandi. Urush davomida sikxlar armiyasi mardonavor kurashga-
niga karamasdan 1846 yil 20 fevralda inglizlar sikxlar davla­
ti poytaxtini egalladilar. Аmmo urushni davom ettirishga tayyor
turgan kupming kishilik armiyani xtssobga olib, ular Panjobni
anneksiya kilishni keyinga koldirdi. Sikxlar bir kator muxim vi-
loyatlaridan ayrildi va ancha kuchsizlanib koldi.
Ikkinchi ingliz-sikx urushi (1848-1849) inglizlar Pan-
jobning Multon provintsiyasi noibini agdarishga va u yerga uz
Kushinlarini kiritishga uringanidan keyin boshlandi. Sikxlar
368
Аfgoniston xukmdori Dust Mux,ammad bilan kelishib, unga Pesha-
vorni kaytarish evaziga nnglizlarga sarshn urushda uning yordami-
ga erishdilar. Natijada Chilianval jangida inglizlar kakshagkich
maglubiyatga uchradilar va ikki yarim ming kushinidan ayrildi.
Аmmo Gujorat yonidagi keyingi jangda inglizlar sikxlar usti­
dan batamom galabaga erishdilar. Sikxlar armiyasi taslim bulib,
butun kurollarini, jumladan, kuchli artilleriyasini goliblarga
topshirdi. Inglizlar keyin afgonlardan Peshavorni tortib oldi.
Panjob anneksiya kilindi. Bir necha kUshni mayda feodal davlat­
lar, jumladan, Jamma va Kashmir Kompaniyaning vassallariga ay-
landi.
XIX asrning urtalariga kelib Britaniya X,indistoni xududida
formal bitta mustakil knyazlik - Аud kolgan edi. 1856 yili uning
buysundirilishi bilan inglizlarning Xindistonni zabt etish ja­
rayoni yakunlandi. Xindiston Аngliyaning Osiyodagi siyosati tayan-
chiga aylandi.
XIX asrning birinchi yarmida inglizlarning
X,indistondagi ichki siyosati. Mustamlakachilikning
iktisodiy omillari
Yangi xartiyalarning sabul silinishi. Ost-Indiya kompaniya-
si matsomining uzgarishi. Xindistonni buysundirishda iktisodiy
faktor xarbiydan kam axamiyat kasb etmadi. Xindistonning boy
resurslaridan foydalanish ingliz iktisodiyoti uchun kapital
jamgarish manbai buldi. Xindistonni ekspluatatsiya kiliщtsan
tushgan mablag Аngliya sanoat inkilobi davrida xam muxtsm rolь
uynadi. Inglizlar mustamlakachilikning dastlabki davrida kul-
lagan foyda yigish mexanizmi XIX asrning birinchi yarmida xam
axamiyatini yukotmadi. Fakat foyda olishning yangi imkoniyatlari
paydo buldi.
1813 yili Ost-Indiya kompaniyasi Xartiyasining amal kilish
muddati tugadi. Bu paytga kelib ancha kuchaygan ingliz burjuaziya­
si Kompaniyaning monopol xukukiga daʼvo kilib, Xindiston bilan
savdoning erkinlashtirilishini talab kila boshladi. Parlament-
dagi faol muzokaralar va jamoatchilikning kullab-kuvvatlashi
natijasida Xindiston erkin savdo zonasi deb eʼlon kilindi.
Kompaniya Xitoy bilan savdoda monopol xukukni va Xindistonda
24- Shuxrat Ergashev 369
savdo idoralariga ega bulish x,uk;ukini saklab koldi. Uning Xar-
tiyasi 1833 yilgacha chuzildi. Xtsndiston erkin savdo zonasi deb eʼ­
lon kilinganiga karamasdan, Kompaniyaga alokasi y^k shaxslarning
savdo kilishiga yul kuyilmadi. Fakat anglikan cherkovi ru-
xoniylari va xristian missionerlari uchun istisno kilingandi.
Kompaniyaning Direktorlar Kengashi ingliz-xind maʼmuri-
yatidagi lavozimlarni sotishdan xam katta foyda (bir yilda 14
ming fst gacha) olardi va bu bilan Аngliyaning Xtsndistondagi
manfaatlariga anchagina zarar xam yetkazardi. Korruptsiya avj olib,
maxalliy axoliga nisbatan zuravonlik davom etardi.
XIX asrning birinchi yarmida X,indistonni Аngliyaning xom­
ashyo bazasiga aylantirish jarayoni davom etdi. 1833 yilgi Xartiya
bu yunalishda navbatdagi kadam buldi. U tadbirkorlar armiyasi-
ni tuldirgan va xindlar yerida boyib ketishni orzu kilgan Аngliya
axolisining keng katlamlariga Xtsndiston eshiklarini batamom
ochdi. Bu yerdagi xokimiyat endi Londonning kattik nazoratida
bulgan general-gubernator kulida tuplangan edi.
Xartiyani kabul kilish vakgida ushbu lavozimni X,indistonda
ishlash tajribasyga ega bulgan, liberal kayfiyatdagi Uilьyam Ben-
tink egallab turardi. Uning raxbarligida utkazilgan isloxotlar
natijasida ingliz-xind maʼmuriyatidagi kuyi lavozimlar-
ga maxalliy axoli vakillari jalb kilindi.1 1835 yilgi taʼlim
isloxoti natijasida bu maksadlar uchun zarur kadrlarni tay-
yorlash boshlandi. Inglizlarning asosiy kismi, jumladan, taʼ­
lim isloxoti loyixasining muallifi tarixchi Makoley xam
xindlarning kadimgi madaniyati va urf-odatlariga pisandsizlik
bilan karadilar. Liberal isloxotchilarning xind yoshlariga yevro-
pacha taʼlim berish istagi fakat ratsionalizm natijasi bulmasdan,
Yevropa sivilizatsiyasining Shark sivilizatsiyasidan ustunligi-
ni namoyish kilishga karatilgan takabburlik xam edi. Bentink
xukmronligi davrida inglizlarning xind bevalari uzini uzi
yokish kadimiy odatini (sati) bekor kilishi va diniy marosimda
odam kurbonlik kiladigan txaglar (bugib uldiruvchilar) sektasini
1 Yangi xartiyaning kabul kilinishi bir kator uzgarishlarga turtki b^ldi.
Shu zax,otiyok Britaniya X,indistonning xududiy-maʼmuriy bulinishiga baʼzi
uzgarishlar kiritdi. Bengal prezidentligi tarkibidagi shimoli-garbiy x.ududlar
alox,ida makom oldi. Inglizlar egallagan barcha yerlarda prezidentliklar okrug-
larga bulindi.
370
yuk kilib tashlashi albatta ijobiy xarakterdagi uzgarishlardan
edi. Bu davrning muxim iktisodiy tadbiri Dindiston xududida
ichki bojxonalarni bekor kilish buldi. Sud tizimi va mustamla­
ka politsiyasini tashkil kilishga xam maʼlum uzgarishlar kiri-
tildi. Bu taDbirlarning barchasi Britaniya mustamlaka bonщaruvi
barkarorligini mustaxkamladi va ingliz-xind mustamlaka maʼ-
muriyatini taʼminlashga ajratiladigan mablagni kamaytirish im-
konini berdi.
1833 yilgi Xartiya Kompaniyani Xitoy bilan savdodagi mono­
pol xukukdan maxrum kildi va Xindiston xududida savdo opera-
siyalarini amalga oshirishni takikdadi. Lekin bu Xtsndistondan
kelayotgan boyliklar okimini kamaytirmadi. 1834-1839 yillarda
Xtsndistondan Аngliyaga fakat rasmiy yullar orkali 15 408 ming
funt sterling mablag kelib tushgan1.
XIX asrda Xindistonda solits tizimi va siishots
xujaligining rivojlanishi. Xindistondan keladigan boy-
likning asosiy kismini soliklar tashkil kilardi. Bu davrda
Xtsndistonda turgta yer-solik tizimi: Bengaliyada «doimiy zamin-
doriy», Shimoliy Xindistonda «vaktli zamindoriy», Madrasning
bir kismida, Bombey prezidentligida va Аssamda «rayyatvari»,
xamda Markaziy provintsiyalar, Panjob va Аgrada «muazavar» mav­
jud edi
«Zamindoriy» tizimi 1793 yili general-gubernator Ch. Kornu­
ollis tomonidan joriy kilingan edi. U zamindorlarning mero-
siy mulki b^lgai yerga solik tizimini Urnatadi. Solik kiymati
belgilangan bulib, kurgokchilik yillarida xam uzgarmasdi. Solik
tulay olmagan zamindorlarning yerlari auktsionda sotilardi. Bun­
day xol tez-tez takrorlangani sababli yerlar solikchi amaldorlar
va sudxurlar kulida tuplanib bordi. Inglizlar tomonidan jo­
riy kilingan solik tizimi natijasida yangi zamindorlar katlami
shakllanib, ular Britaniya mustamlaka tuzumining ijtimoiy tayan-
chiga aylandilar.
«Vaktli zamindoriy» tizimining bunday deb atalishiga sabab,
unda solik mikdori belgilangan va doimiy urnatilgan bulmasdan,
maʼlum vaktdan keyin kayta kurib chikilishi lozim edi. Bu ti-
1 K a r a n g : Novaya istoriya stran Аzii i Аfriki. XVI - XIX vv.: uchebnik dlya
stud. vыssh. ucheb. zavedeniy /pod red. А.M.Rodrigesa : v 3 ch. - M.: Gumanitar, izd.
sentr VLАDOS, 2004. Ch. 2. S. 84.
371
zimning Bengaliyadagidan farki yana shundaki, unda yerga egalik
kilish x,ukuki aloxida zamindorga emas, oilaga, jamoaga, oilalar
guruxiga beriladi. Bu tizimda solik mikdori, odatda, 3-5 yilda
bir marta kayta k^rib chikilar edi.
«Rayyatvari» tizimida yerning oliy mulkdori davlat xisoblanib,
unga egalik kilish xukuki cheklanmagan muddatga va meros koldirish
xukuki bilan dexkonlar va mayda feodallarga beriladi. Ular
baxorikor yerlardan xosilning yarmiga teng, sugoriladigan yerlar-
dan esa, beshdan uch kismiga teng mivdorda solik t^lashardi.
Solik tizimi va mustamlakachilar tomonidan joriy kilingan
boshka tadbirlar kishlokda tovar ishlab chikarishning usishiga
olib keldi. Solik yigish muddatining uzaytirilishi dexkonlarga
sifatli urugdan foydalanish, sugorish tizimini tartibga
keltirish va kurik yerlarni ochish imkonini berdi. Natijada
X,indistondan kishlok xujalik maxsulotlarini chetga eksport
kilish XIX asr 30-yillaridan 50-yillarigacha ikki marta osh­
di. Birok kishlokda ishlab chikarish unumdorligi XVII asrdagiga
nisbatan ancha past edi. Chunki kishlok xujalik maxsulotlarini
eksport uchun ishlab chikarish xind kishlok jamoasining natu-
ral xayot tarziga putur yetkazdi, bu esa avvalo ijtimoiy soxada
aks etdi. Karzi evaziga solik tashkilotlariga yoki maxalliy
sudx^rlarga yerlarini berishga majbur bulgan dexkonlarning
mulkiy tabakalashuv jarayoni tezlashdi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Аngliyaning ijti­
moiy, iktisodiy va siyosiy tarakkiyotida imperialist™ belgi-
lar kuzga tashlana boshlaydi. Bu xol X,indistonda mustamlaka
boshkaruvining yangi shakl va usullari joriy kilinishiga olib kel­
di. Birinchi navbatda bu XIX asr 50-70-yillarida inglizlar tomo­
nidan X,indistonda amalga oshirilgan yer-solik tadbirlarida aks
etdi. Bu davrda yer kadastri va yer-solik tizimini yaratish jarayoni
yakunlanadi. Bu ayniksa yakinda kuzgolon kutargan xududlarda yerga
egalik munosabatlarini barkarorlashtirishda muxim rolь uynadi.
Yerga egalik kilish xukuki 1869 va 1870 yillari kabul kilingan
konunlarda yuridik jixatdan mustaxkamlab kuyildi.
Аmalga oshirilgan tadbirlar natijasida X,indistondan xom­
ashyo, birinchi urinda paxta olib chikish keskin oshdi. Аyniksa
АKD1dagi fukarolar urushi yillarida (1861-1865) u yerdan Yevro-
paga keladigan paxta xomashyosi kamayganligi sababli Xindiston
372
paxtasiga talab keskin ortdi. 1860-1868 yillari Аngliyaga olib ke-
linadigan umumiy paxta xdjmida X,indiston paxtasining mikdori
uch marta oshdi. Shu yillari X,indiston Аngliyaning asosiy paxta
yetkazib beruvchisiga aylandi.
АKD1da fukarolar urushi tugagandan sung paxta jazavasi xam
tugadi va xind paxtasining narxi tushib ketdi. Lekin mamlakatda
paxta ishlab chikarishning oshishi tuxtamadi. 1870-1890 yillari
Markaziy va Farbiy X,indistonda paxtachilikka moslashgan yangi
rayonlar tashkil kilindi.
XIX asr 60-yillaridan boshlab ingliz burjuaziyasi Xindiston-
dan kishlok xujalik maxsulotlarini olib chikishni oshirdi.
Xdndiston eksportining asosiy maxsulotlarini paxta, jun, jut,
palma tolasi, sholi, bugdoy, ziravorlar va kora dori tashkil kiladi.
Eksportning asosiy kismi Аngliyaga (masalan, paxtaning 80%i)
junatiladi. 1860-1890-yillari X,indistondan olib chikiladigan
tovarlarning umumiy kiymati uch marta oshdi. Xuddi shu yillari
Аngliyadan keltiriladigan tovarlar xajmi esa 5 marta kupaydi. U
yerdan Xtsndistonga asosan matolar, metall idish va boshka buyumlar
Xamda shu kabi isteʼmol mollari olib kelinar edi.
Ishlab chikarishning usishi natijasida ingliz mustamlakachi
davlatining X,indistonda bevosita yoki bilvosita solikdardan
oladigan daromadi 1859 yilgi 361 mln rupiyadan 1890 yili 851
mln rupiyagacha oshdi.
XIX aerda Xindistonda kapitalistik munosabatlar­
ning shakllanishi. Bu davrda X,indiston savdosida xam muxim
Uzgarishlar yuz berdi. XIX asrning birinchI yarmida maxalliy
savdogarlar katta savdodan sikib chikarildi. Аmmo Janubiy
X,indistonda XIX asr 40-yillarida xam chakana savdo maxalliy
xindlar kulida tuplangan edi. Shuningdek, tukuvchilarni ka­
ram kilish jarayoni xam davom etdi, ularga mayda savdogarlarga
yoki bozor uchun ishlash takiklandi. Xunarmandchilikning umumiy
inkirozi davom etdi. Paxtaning vatani bulgan Xindiston bu xom-
ashyodan tukilgan matolarni deyarli eksport kilmay kuydi. KUlda
tukilgan, yukori sifatli boshka matolarni chetga chikarish xam
kamaydi. Xomashyo asta-sekin X,indistonning asosiy eksportiga
aylanib bordi. Bundan tashkari, ingliz savdogarlari, maxalliy
axolida talabning kamligiga karamasdan, X,indistonning ichki
bozorlarini Lankashir fabrika maxsulotlari bilan tuldirishga
373
xarakat kildilar. Аytish mumkinki, inglizlar Xtsndiston bozori-
ni ochdilar, ammo uni egallash uchun xali k^p ish kilinishi lozim
edi.
X,indistonning Yevropa bozorlariga sifatli gazlama yetka­
zib beruvchidan uni import kiluvchiga aylanishi fakat fabrika
tizimining texnik ustunligida bulmasdan, xind gazlamalarini
Аngliyaga olib kirish uchun 75% boj soligi Urnatgan xukumatining
bojxona siyosatida xam edi. 1836-1844 yillari paxtaga boj soligi
bekor kilindi va uni endi Аngliyaga katta mikdorda, fakat xom-
ashyo tarzida olib keta boshladilar. Bundan tashkari, Ost-Indiya
kompaniyasi maʼmuriyati xam xind xunarmandlarini kamsituvchi
karorlar kabul kildi. XIX asr 30-yillarida xomashyo isteʼmol
kilganlik uchun 5%, ip uchun - 7,5%, matoni ustaxonadan tashkarida
buyaganlik uchun yana 2,5% solik urnatildi. Bularning barchasi xind
tovarlarini 15-17% ga kimmatlashtirib, ular Аngliyaning arzon
tovarlari bilan rakobagda albatta yutkazardi. Shu tarika ingliz­
lar Xdndiston bozorini egalladi. XIX asr 50-yillariga kelib
paxgadan tayyorlangan matolar Xdndistonga ingliz eksportining
2/3 kismini, Buyuk Britaniya umumiy tovar eksportining esa 1/4
kismini tashkil kilardi.
Xtsndistonda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi
juda sekin va notekis amalga oshirildi. Inglizlarga tegishli
xududlarda bu jarayon ancha tez rivojlandi. Bunda tukimachilik
sanoatining rivojlanganligi katta rolь uynadi. Birinchi ip yi­
giruv fabrikasini 1854 yili Bombeyda gujaratlik Davar ismli
tadbirkor kurgan. Ip yigirish xind kapitali ustun bulgan yagona
sanoat soxasi edi. Birinchi temir yul xam 1853 yili Bombeyda ku-
rilgan bulib, 1856 yili 600 km ga yetkazilgan. Birinchi telegraf
liniyasi xam 1855 yili kurildi. U prezidentliklar poytaxtlari-
ni Kalьkutta, Аgra va Аttok kabi yirik shaxarlar bilan bogladi.
Kommunikatsiya tizimlari Xindiston xududida asosan XIX asrning
ikkinchi yarmida jadal rivojlandi.
Umuman inglizlarning X,indistondagi iktisodiy siyosati bu yer-
dagi anʼanaviy xayot tarzini buzibgina kolmasdan, mustamlakachi-
likdan oldin shakllanib boshlagan bozor munosabatlarini xam yuk
kilib tashladi. Mustamlakachilar xind iktisodiyotini Аngliyaning
industrial jamiyati extiyojlari uchun moslashtirishga xarakat
kildilar. Inglizlarning bevosita ishtirokida xind kishlok ja-
374
moasi barxdm topgandan sung X,indisT°nDa kapitalistik munosa­
batlar yangi asosda rivojlana boshladi
XIX asrning ikkinchi yarmidan Xtsndistonga ingliz kapitali
kirib kela boshlaydi. Birinchi yirik sarmoya kiritilgan soxa te­
mir yul kurilishi b^ldi. 1 8 6 0 -1 8 9 0 yillari temir yullarning
umumiy uzunligi 1300 km dan 25 600 km ga yetkazildi. Gemir yul
Kurilishiga sarmoya sarflagan kompaniyalar jUDa katta daromad ol­
dilar.
Kapital kiritishning keyingi so^asi plantatsiya xujaligi
buldi. Аngliya xukumati Xindistonda ch°y> kaxva, kauchuk planta-
siyalarini kupaytirish va turli #mtiyozlar orkali kullab-
kuvvatlashga katta eʼtibor karatdi. I#gliz kapitalistlari fabri-
ka-zavodlar kurilishi va tog-kon sanoatiga xam yirik sarmoyalar
kiritdilar.
Shu tarika XIX asrning ikkinchi yarmida Xtsndistonda kapita­
lizm rivojlanishi uchun zarur bulga# ikkita asosiy shart vujud­
ga keldi: ishlab chikarish vositalariDan «erkin» ishchilar paydo
buldi va dastlabki kapital j am garm asi xosil kilindi.
Аlbatta kapitalistik tarakkiyot xind jamiyatini kattik eks­
pluatatsiya kilish bilan kushib olyb borildi. Dexkonlarning
kupchiligi uz yerlaridan ajralib, yollznma ishchilarga aylandilar.
Masalan, 1870-yillarning boshiga kelib barcha sotilgan yerlar­
ning 45% i savdogarlar va sudxurlar kUlida tuplandi. Bu jara-
yon Maxarashtrada ayniksa jadal borDI, masalan Satara okrugida
1870-yillarning oxiriga kelib barcha xaydaladigan yerlarning uch-
dan bir kismi sudxurlar kuliga utib ketdi. Boshka xududlarda xam
shunday jarayonlar davom etdi. Dexko1shaRning kuplab xonavayron
bulishi sababli ayniksa kurgokchilyK yillari ommaviy ocharchi-
liklar bulardi. Аgar 1825-1850 yilDari mamlakatda ikki marta
ocharchilik bulib, unda 0,4 mln ktpА xalok bulgan bulsa, 1850—
1875 yillari 6 marta ocharchilik bulib, 5 mln kishi ochdan ulgan,
1875-1900 yillari esa 18 marta ocharchilik bulgan va 26 mln kishi
ochdan ulgan1.
Kapitalizmning rivojlanishi mamlakatda burjua jamiyati­
ning shakllanishiga va ijtimoiy zidDIyatlarning keskinlashuviga
olib keldi.
1 K; a r a n g : Novaya istoriya stran Аzii i Аfriki. XVI - XIX vv.: uchebnik dlya
stud. vыssh. ucheb. zavedeniy /pod red. А.M.RodRigesa •' v 3 ch. - M.: Gumanitar, izd.
sentr VLАDOS, 2004. Ch. 2. S. 114.
375
X,indiston xalklarining ingliz mustamlaka
zulmiga karshi kurashi
X,indistonda olib borilgan madaniy siyosat otsibatlari.
Milliy goya shakllanishi. XIX asrning birinchi yarmiga kelib
xind jamiyatiga inglizlar taʼsirining dastlabki belgilari pay­
do b^ldi. Bu taʼsirning natijalari uta ziddiyatli edi. Bir tomon­
dan, fakat anʼanaviy xind dexkonchiligi va xuiarmandchiligiga
tuzatib bulmas zarar yetkazilib kolmasdan, milliy madaniyatning
xam umumiy tushkunligi kuzga tashlandi. Inglizlar Xtsndiston-
ni egallagan dastlabki davrda uni na iktisodiy, na etnik, na
madaniy yagona makon sifatida tasavvur kilmadilar. X,indiston
aslida xam shunday edi. Britaniyaliklar xind subkontinenti-
ning shunday xilma-xilligini saklab kolish, kasta tizimi xamda
bir kator boshka anʼanaviy koida va muassasalarni konservatsiya
kilishga intildilar.
Mustamlaka maʼmuriyatida uzlarining tarakkiyot xakidagi
paternalistik va yevropamarkazchilik tasavvurlaridan kelib chikib,
mavjud xolatning xavfli ekanligini tushuna boshlagan kishilar
xam bor edi. Uzlarining mafkuraviy kurollarini inglizlar bi­
rinchi urinda Bengaliyaga karatdi. Xristian dini va Yevropa mada­
niyati kadriyatlarini targib kilishga kelgan missionerlar 1818
yili bu yerda bengal tilida birinchi gazeta chikara boshladilar.
Xtsndistonda inglizlar tomonidan olib borilgan taʼlim siyo­
sati xam asta-sekin maksadga yunaltira boshlandi. 1830-yillari
yevropacha taʼlim dasturlari asosida unlab maktablar, 1857 yili
esa uchta universitet ochildi. Natijada yevropacha ruxda tarbiya-
langan xind ziyolilarining katlami shakllana boshladi. Xtsndlar
Yevropa fani va adabiyoti bilan tanishish imkoniyatiga ega buldi.
Xindistonnyng turli xududlaridan chikkan ziyolilar uchun ingliz
tili umumiy mulokot tiliga aylandi. Аyni paytda ziyolilar ora­
sida burjua millatchiligi va milliy-ozodlik goyalari xam shaklla-
nib bordi.
Bunday ziyolilarning yorkin namoyandasi diniy isloxotchi va
jamoat arbobi Ram Moxan Roy (1772-1833) edi. U braxmanlar
oilasidan chikkan bulib, yoshlik yillarini Boburiy imperatorlar
saroyida utkazgan. Ram Moxan Roy Patnadagi musulmon maktabi-
da taʼlim oladi, arab va fors tillarini Urgaiadi. Keyinchalik
376
ingliz, grek, lotin, kadimgi yaxudiy va sanskrit tillarini xam
Uzlashtirib oladi. Sanskrit tili unga kadimgi xind falsafasini
urganish va Vedalarni tarjima kilish imkonini berdi.
Ram Moxan Roy 10 yil Ost-Indiya kompaniyasining maʼmuriya-
tida ishladi va isteʼfoga chikkandan sung jamoatchilik faoliyati
bilan shugullandi. Vatanini koloklikdan olib chikish, xind jami­
yatini Yevropaning ilgor madaniyati va bilimlariga jalb kilishni
u uzining xdyotiy maksadi deb bildi. U Urta aerlardagi xind di­
niy isloxotchilari - bxaktalarning taʼlimotiga asoslandi xamda
ularni tabiiy xukuk yunalishida rivojlantirdi. Shundan kelib
chikib, Ram Moxan Roy jamiyatda kishilarning tabiiy va fukarolik
tengligi goyasini ilgari surdi. Uning atrofida xamfikr saf-
doshlari yigilib, ular 1828 yili Kalьkuttada «Braxma Samadj»
(«Braxma jamiyati») tashkilotini tuzdi. U uz kastasining dengiz
sayoxdtini takikdovchi anʼanasini buzib, 1831 yili Аngliyaga keldi
va ingliz jamoatchiligining eʼtiborini xind xalkining ayanchli
axvoliga karatishga urindi. Ram Moxan Roy 1833 yili vatanidan
yirokda vafot etdi va Bristolь shaxrida dafn kilindi.
X,indistonda milliy publitsistikaning paydo bulishi xam
Ram Moxan Roy nomi bilan boglik. U bengal adabiy tilining
isloxotchisi xisoblanadi. 1823 yili uning faol ishtirokida Ben-
galiyada ikkita gazeta ochildi - «Yangiliklar oyi» («Shombad kou-
mudi») bengal tilida va «Yangiliklar oynasi» («Mirat-ul-axbor»)
fors tilida.
Ram Moxan Roy maʼrifat tarafdori edi. 1817 yili uning
kumagida Kalьkutta shaxrida birinchi dunyoviy maktab - Xind kol­
leji ochildi. U shuningdek, geometriya, geografiya va astronomiyadan
darsliklar xam yozdi, 1833 yili esa «Bengal tili grammatikasi»ni
nashr kildi. Yevropacha taʼlimning ixlosmandi bulgan Ram Moxan
Roy uni X,indistonning xamma yerida joriy kilish va ayollar uchun
Xam ochish lozim deb xisoblardi.
XIX asrning birinchi yarmida xalk, x,arakatlari. X,indistonda
Britaniyaning mustamlakachilik kudrati kuchayganligining muxim
salbiy okibati maxalliy axoli yashash darajasining pasayishi
buldi. Dexkonlarning kashshoklashuvi millionlab kishilarning
Ulimiga sabab bulgan ocharchilikka olib keldi. 1806 yili Vellurda
sipoxiylarning dastlabki isyoni boshlanib, Аrkatdan maxsus
chakirilgan ingliz kushinlari tomonidan bostirildi. 1816 yili
377
Roxilkandda 10 mingdan ziyod kishi katnashgan yirik kuzgolon yuz
berdi va bu xam shafkatsiz bostirildi. 1817 yili Orissda solik
zulmiga karshi dexkonlar kuzgoloni bulib, 7 yil davom etdi.
Kuzgolon Dekan yarimorolini xdm kamrab oldi.
XIX asr 20-yillarida Shimoliy ^indistonda xind vax-
xobiylari deb ataluvchilarning kUzgoloni avj oldi. Ular
xalkni kofirlarga karshi jixdtsga chakirdi. KUzgolon ancha
keng tarkalganligiga karamasdan, maglubiyatga uchradi. Chunki u
vaxdobizmning tor goyasiga asoslangan bulib, unda fakat xindlar
emas, musulmonlarning kam kupchiligi katnashmadi.
XIX asr 30-50-yillarida mustamlakachilikka karshi kurashning
yangi tulkini boshlandi. 1838 yili esa Kolpaxurda kuzgolon
boshlandi, 1839-1846 yillari Bombey provintsiyasining shimolida
xam shunday kuzgolon avj oldi. 1830-1840 yillari Madrasda xam
bir kator kuzgolonlar bulib utdi. Xindiston xalk kuzgoloni
arafasida yuz bergan ommaviy norozilikning eng yirik ifodasi
1855-1857 yillari Bixardagi santal kabilasining chikishla­
ri buldi. Bu kuzgolonlar xali milliy-ozodlik mafkurasi bilan
kurollanmagan bulsa-da, ularni mustamlakachilikka karshi goya
birlashtirib turardi.
1857-1859 yillardagi Xtsndiston xalk, kuzgoloni. X,in-
distondagi Britaniya mustamlaka rejimiga karshi eng yirik
xarakat 1857-1859 yillardagi xalk kuzgoloni buldi. Kuzgolonga
asosiy sabab Ost-Indiya kompaniyasining shafkatsiz talonchilik
siyosati buldi. Bu siyosatdan fakat oddiy xalk emas, uz xokimiyati
va daromadining bir kismidan inglizlar foydasiga voz kechishga
majbur bulgan maxalliy feodallarning yukori katlami xam norozi
edi.
Xindistonda Dalьxauzi general-gubernatorlik kilgan yillari
(1848-1857) ziddiyatlar kuchayib, sharoit juda xam murakkablash-
di. 1853 yili Ost-Indiya kompaniyasi Xartiyasining uzaytirilishi
natijasida direktorlarning patronaj xukukidan maxrum kilindi
va vakant lavozimlarni egallash uchun konkurs imtixonlari joriy
kilindi. U mustamlaka apparatini yaxshiladi, ammo kompaniyaning
iktisodiy va siyosiy uzboshimchaligini cheklamadi. Bir kator ijo-
biy uzgarishlarga - kushib olingan xududlardan olinadigan so-
likning kamaytirilishi, telegraf liniyalarining utkazilishi,
temir yullar kurshtiptining boshlanishi, 1854 yili Katta Gang
378
kanalining kurib bitkazilishiga karamasdan xindlarning noro-
zilign kuchayib borayotgan edi. Britaniya mustamlakachilik rejimi-
ga karshi tashkillashtirilgan karshilikning markazi sipoxiylar
otryadi buldi.
XIX asr 50-yillarida inglizlarning Xindiston armiyasida 45
ming yevropalik va 230 mingdan ziyod turli din va kastalarga ki-
ruvchi maxalliy axoli xizmat kilardi. Sipoxiylar ok tanli ofi-
serlarga nisbatan kamsitilgan xolatda edi: ular ancha kam maosh
olardi, ofitserlik lavozimlariga tayinlanmasdi. Inglizlar
sipoxiylarga bepisandlik bilan karar, kundalik muomalada ular­
ni kamsitib, «nigger» deya murojaat kilardi. Bularning xammasi
sipoxiylar orasida norozilikni kuchaytirib, ularni kuzgolonga
undayotgan edi.
Kuzgolonga bevosita baxona sipoxiylarga yangi Enfild
miltigiga sigir yogi bilan moylangan ukdarning tarkatilishi
b^ldi. Bu sigirni mukaddas biladigan xindlarning diniy
xissiyotlarini kUpol tarzda xakorat kilish edi.
1857 yili mustamlaka maʼmuriyati uklardan foydalanishni rad
etgan ikkita sipoxiylar polkini tarkatib yuborishga karor kildi.
Shu yil 9 may kuNi Mirut sudi inglizlarga buysunishni istamagan
80 nafar sipoxiyni katorgaga xukm kildi. 10 may kuni kurolli
kuzgolon boshlandi. Otlik sipoxiylar kamokdagilarni ozod
kilib, Dexdi tomon yurishni boshladi. KUzgolonchilarga kUshilgan
Dexlining musulmon axolisi 500 yakin yevropaliklarni uldirdi,
boburiylar avlodidan bulgan Baxadur shoxni podshox deb eʼlon ki-
lishdi. Аmmo podshox xukumati inglizlarga karshi kurashni tash­
kil kila olmadi, natijada Dexdida xokimiyat isyonchilar organi -
10 kishidan iborat maʼmuriy palataga utdi. Аmmo bu tashkilot xam
oldiga kUyilgan vazifani udtsalay olmadi. Shaxarda esa xarbiy
raxbarlarning sotilganligi tugrisida asosli mish-mish tarkaldi.
Isyonchi kUshinlarning bir kismi 1857 yil sentyabrda Dexdini tash­
lab chikdi.
1857 iyunda sipoxiylar kuzgoloni Kanpur, Lakxnau, Аud kabi
boshka yirik shaxarlarni xam kamrab oldi.
Inglizlar barcha kUzgolonlarni bostirishga xarakat kildi.
1857 yil 14 avgustda ingliz soldatlari va ular bilan kelgan pan-
joblik sikxlar otryadi Dexdini egalladilar. Kuzgolonchilarning
kupchiligi katl kilindi, shaxar yana bir yil kamal xolatda buldi.
379
Baxadur shox Birmaga surgun kilinib, 1862 yili shu yerda vafot
etdi.
Kanpur bilan Lakxnaudagi kuzgolonni bostirish ancha chuzildi.
Kuzgolonni bostirish uchun 1858 yil baxorda Аngliyadan general
Kolin Kempbell boshchiligida 30 ming kishilik muntazam k^shin
keldi. Ular nepallik gurkxilar va sikx yollanma kupshni yordamida
Аudni egallab, bu yerdagi kuzgolon uchogini bostirdilar.
Mustamlaka zulmiga karshi Xindiston xalkdarining mil-
liy-ozodlik kurashi kuplab jasur kaxramonlarni yuzaga chikardi.
Ulardan Аxmad shox (Аxmadullo) Roxilkandda inglizlarga karshi
kurashdi va shu yerda xalok buldi. Tantiya Tope (1841-1859) yirik
otryadga boshchilik kilib, Markaziy X|indistonda xarakat kildi.
Uning yonida Jxansi rojasining yosh bevasi Lakshmi Bay xam bor
edi. U otlik kushinga k^mondonlik kilib, 1858 yil 18 iyunda Gva­
lior ostonalaridagi jangda xalok b^ldi. Tantiya Tope esa bir
kator muvaffakiyatli janglardan sung 1859 yil boshida Maxarash-
trada xudtsi Аxmadullo singari u xam maxalliy zamindorning xo-
inligi tufayli kulga olindi va 1859 yil 7 aprelь kuni inglizlar
tomonidan osib uldirildi.
1859 yil baxorda isyonchilarning karshiliklari batamom bosti-
rildi. K^zgolonning yana bir raxbari Nana Soxib Nepal bilan che-
gara xududda xalok buldi. X,indistonning markaziy viloyatlaridagi
kuzgolon uchoklari Bombey kushinlari tomonidan 1858-1859 yilla­
ri bostirildi. Kuzgolonning maglubiyat sabablaridan biri uning
katnashchilarida anik rejaning yukligi buldi. Bundan tashkari
musulmonlar va xindlar orasida maksadlar birligi x,am mavjud
emasdi. Musulmonlar boburiylarning buyuk davlatini tiklashni
istayotgan bulsalar, xindlarning orzulari butunlay boshkacha edi.
Kuplab xind davlatlari (eng avvalo maratxlar va sikxlar) ingliz­
lar tomonida b^lishni maʼkul k^rishdi.
Inglizlarni «tarakkiyot» tushunchasi bilan boglagan xind ziyo-
lilari xam kuzgolonni k^llamadi. Ziyolilar kuzgolonchilarning
galabasi Xindistonda «feodalizm zulm»ning tiklanishiga olib
keladi, deb xisoblashar edi.
Kuzgolonning bevosita natijasi 1858 yili Ost-Indiya
kompaniyasining tugatilishi buldi. 1858 yil 2 avgustdagi
«X,indiston boshkaruvini yaxshilash tugrisida akt»ga binoan
mamlakat bevosita Аngliya kiroli tomonidan boshkariladigan
380
buldi. Tugatilgan Nazorat kengashi va Direktorlar kengashining
boshkaruv funktsiyalari Аngliya kabinetining yangi tayinlangan
aʼzosi - Xindiston ishlari buyicha stats-sekretarga (vazir) top-
shirilib, uning xuzurida maslaxat organi - X,indiston kengashi
tashkil kilindi. General-gubernator urniga vitse-kirol lavozimi
joriy kilindi. 1858 yil 1 noyabrda kirolicha Viktoriyaning mani­
festa bilan Аngliya fukarolarini Uddirshtstsa katnashmagan barcha
kuzgolon ishtirokchilariga amnistiya eʼlon kilindi. 1859 yil 8
iyulь kuni endi tom maʼnoda «Britaniya X,indistoni» bulib kolgan
mamlakatning barcha xududida tinchlik Urnatildi.
Xindiston milliy yangilanish mafkurasining shakllani­
shi. Milliy yangilanish mafkurasining dastlabki ideologlari
sifatida Ramakrishna Paramaxasa va uning shogirdi Svami Vi-
vekananda X,indistonda va chet ellarda mashxur buldi. Paramaxasa
karashlaridagi eng asosiy axlokiy koida tarki dunyo kilish emas,
xayotiy extiyojlarni cheklash orkali maʼnaviy poklanishga erishish
va jamoa xayotida faol ishtirok etish. U ingliz mustamlaka xo­
kimiyatini va ularga xizmat kilayotgan, milliy anʼanalarni sota-
yotgan xindlarni tankid kiladi.
Garb madaniyati va goyalarining taʼsiridan xalos bulgan Vive-
kananda Uz ustozidan xam oldinlab ketdi. Unda yevropacha maʼri-
fatlilik bilan kadimgi xind diniy anʼanalarini chukur bilish
ajoyib tarzda uygunlashib ketgan edi. X,indieton milliy-ozod-
lik xarakati goyasini targib kilishda uning urni bekiyos buldi.
Maxatma Gandining fikriga kura, Vivekananda xozirgi zamon
Xindiston milliy xarakatining asoschilaridan biri edi.
X^ndistonda xozirgi zamon tipidagi burjua-demokratik va
siyosiy xarakatning rivojlanishi kup jixatdan butun XIX asr
davomida Britaniya mustamlaka xukumati bu yerda olib borgan ij­
timoiy siyosatning maxsuli edi. Bu siyosat natijasida XIX asr
Urtalariga kelib xind ziyolilari va amaldorlarining inglizlash-
gan katlami shakllandi.
Xtsndiston milliy kongressi va Musulmon ligasi. XIX asr
80-yillariga Dindistondagi va uning atrofidagi ijtimoiy-siyo­
siy xolat ingliz xukmron doiralari oldiga xind vatanparvarla-
rining siyosiy tashkilotini tuzish vazifasini kuyadi. Uzi liberal
shaxe bulgan Xindiston vitse-kiroli lord Ripon (1880-1884) bir
gurux xind jamoat arboblarining shu yunalishdagi tashabbuslari-
381
ni kullab-kuvvatladi. U 1882 yil 25 dekabrda memorandum eʼlon
k;ilib, unda konstitutsiya doirasida yukoridan siyosiy yangilanish
utkazishga chakirdi. X,ind va ingliz tomonlarining kelishuvi-
ga kura 1885 yil dekabrda Bombeyda mamlakat tarixida birinchi
nodiniy, umummilliy, amalda parlament tashkiloti - Xtsndiston
milliy kongressining (XM K) taʼsis majlisi buldi. Unda raislik
kilgan B.Ch. Banerji yangi partiyaning asosiy vazifalari xdktsda
tuxtalib, jumladan, shunday dedi: «Mamlakatimiz vatanparvar-
larining bevosita, shaxsiy mulokotlari vositasida barcha irkiy,
diniy va milliy xurofotlarni y^kotishimiz, unutilmas dusti-
miz lord Ripon davrida boshlangan milliy birlik kayfiyatini
rivojlantirmogimiz lozim». Xind vatanparvarlarining forumi-
da Britaniya xukumati va parlamentiga kongresschilarning asosiy
talablari shakllantirildi. Unda Londondagi Xindiston ishlari
buyicha kengashni bekor kilish, vitse-kirol xuzuridagi konunchilik
kengapgani xindlar xisobiga kengaytirish va shu yangiliklarni
provintsiyalar kengashlariga xam tatbik kilish suralgan edi.
Kongress asoschilari - G.K. Gokxale, F. Mexta, B.Ch. Banerji,
D. Naoroji - mustamlakachilikning sakdanib turishiga karshi
emasdilar. Ular ingliz liberalizmining ideologlari Berk, Mako­
ley, Gladston, shuningdek, ingliz utilitarizmining otalari Ben-
tam va Millem oldida bosh egishardi. Bundan tashkari, ular mav­
jud konunlar doirasida ish k5fish va fakat parlament orkali uz
maksadlariga erishish yulini xam tanlashgan edi. Kongresschilar-
dan D. Naoroji 1893 yili Аngliya parlamentining kuyi palatasi-
ga deputat etib saylandi va parlament minbaridan X^ndistondagi
boshkaruv tizimini tankid kilishda foydalandi va ingliz jamo-
atchiligi fikrini Xindiston muammolariga karatishga xarakat
kildi. Milliy kongressning maʼlum yutuklariga karamasdan XIX
asrning oxiri - XX asrning boshlariga kelib fakat siyosiy par­
tiyaning ingliz siyosiy tizimi bilan muzokaralari Xindistondagi
xolatni uzgartirish uchun yetarli emasligi k^rinib koldi.
Shu davrda kongresschilarda goyaviy-siyosiy ajralish yuz ber­
di. Xindiston siyosiy saxdasida radikallar guruxi paydo bulib,
ularni «ashaddiylar» deb atay boshladi. Ular B.G. Tilak,
B.Ch. Pal, L. Ray va bopщalar edi. Kurash maydonida yana «svaradj»
(uzimizning boshkaruv) va «svadeshi» (^zimizning ishlab chikarish)
shiorlari faol kullaniladigan bulib, axolini chet el, asosan
382
ingliz tovarlarini boykot kilishga chakirdi. 1907 yil XMKning
Suratda bulib utgan yigilishida partiyada batamom ajralish yuz
berdi. Tilak boshchiligidagi radikallar partiyadan chikdilar.
Аyni paytda xokimiyat tomonidan radikallarni taʼkib kilish
boshlandi. 1908 yili Tilak Bombeyda olti yil kamok jazosiga
xukm kilindi. JI. Ray va B.Ch. Pal mamlakatdan chikib ketishga maj­
bur buldilar. X.MK boshkaruvida siyosiy kurashning parlament-
siyosiy usulini maʼkul kiruvchi liberallar koldi.
Shu davrda Britaniya mustamlaka x,ukumati Xindistondagi mu-
sulmon jamoasining siyosiy birikishini kUllab, xind-musulmon
zidtsiyatlaridan kelajakda uz siyosiy maksadlarida foydalanishni
kuzladilar. 1906 - 1907 yillari xind musulmonlarining partiya­
si - Musulmon ligasi tashkil kilindi. XX asr boshlarida partiya
Xindistonning siyosiy makomi va parlament isloxotlari masala-
sida XMK bilan jidtsiy kelishmovchilikka ega emasdi. Britaniya
mustamlaka xukumati xam xalkaro vaziyat keskinlashayotgan bir
paytda konstitutsiyaviy yon berishlarsiz Xindistondagi tinch va-
ziyatni saklab turishning iloji yukligiyai tushunardi. Аyniksa,
Birinchi jaxon urushi arafasida ortdagi ishonchli tayanch bulgan
Xindistonda barkarorlik inglizlar uchun juda muxim edi.
XX asr boshlarida Xtsndiston. Bu davrda Xindiston ikgi-
sodida inglizlarning ishtiroki yanada oshdi. 1893-1907 yillari
Аngliya xususiy kompaniyalarining Xindistondagi kapitali 23%ga,
ingliz banklarining kapitali esa 95% ga oshdi. Ingliz kapitali-
ning ishtiroki maxalliy sanoatga kUyilgan cheklovlarning oshiri-
lishi bilan kushib olib borildi. Bunday xolatda milliy-ozodlik
xarakati xam kuchayib bordi. Mamlakatda norozilik xarakatlari
avj oldi. Milliy-ozodlik xarakatida kurashning shakllari tug-
risida kelishmovchiliklar boshlanib, XMK ikkiga ajralib ket­
di. Kurashning keskin usullari tarafdori bulgan «ashaddiylar»
Tilak boshchiligida yangi partiyani tuzdilar. Аmmo tez orada Ti­
lak kamokka olinib, partiya faoliyati takiklandi. Bunga javoban
«ashaddiylar» 1908 yil 23 iyulda Bombayda 100 mingdan ziyod odam
ishtirok etgan siyosiy namoyish tashkil kildilar. Namoyishdan
sung inglizlar avval vaʼda kilingan isloxotlarni boshlab yubor-
di. 1909 yili Аngliya xukumati tomonidan «Xindiston konunchilik
kengashlari xakida akt» kabul kildi. Umumxindiston konunchilik
kengashiga saylanadigan aʼzolar soni oshdi, Bengaliya provintsiya
383
kengashida saylanuvchi aʼzolar xatto kupchilikni tashkil kildi.
Аmmo konun chikaruvchi kengashlar maslaxdt ovoziga ega bulganligi
uchun milliy-ozodlik xarakatida katta axamiyatga ega bulmadi.
Shunga karamasdan, Buyuk Britaniya x,ukumati bir kator
uzgarishlar utkazishga majbur buldi: 1911 yili Farbiy va Sharkiy
Bengaliya birlashgirildi (Bengaliya 1905 yili ajratilgan edi);
Аssam aloxida maʼmuriy birlik bulib ajratildi; Xindiston
poytaxti Kalьkuttadan Dexdiga kuchirildi. Bu uzgarishlar kiska
vaktga milliy-ozodlik xarakatini susaytirdi.
* * *
Shunday kilib, XIX asr - XX asr boshlari X,indistonning
iktisodiy va siyosiy xayotida muxim uzgarishlar yuz berdi. Se-
kinlik bilan bulsada, kapitalizm rivojlandi. Milliy-ozodlik
xarakati paydo bulib, ingliz mustamlaka xukmronligi asta-sekin kulay boshladi.