1-mavzu: XVI-XIX asrlarda oʻzbek xonliklari davri madaniyat va sanʻati

Shayboniylar davrida san’at. 
XVI—XVII asrlarda Samarqand va Buhoroda miniatyura va 
kitobat san’ati ravnaq topdi. Buxoro, ayniqsa, о‘zining hattotlari bilan shuhrat qozongandi.
 
1587 yilda Dо‘stmuhammad Buhoriy «Hattotlik san’ati» deb nomlangan asar yozgan. U 
«Fathnoma», «Tarixi Abulxayrhon», «Shayboniynoma» hamda Navoiy asarlarini miniatyuralar 
bilan bezagan. Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hiraviy, Mahmud Shixobiy va boshqalar 
zamonasining mashhur husnihat ustalari edilar. 
Alisher Navoiy siymosini tasvirlagan Behzodning shogirdi Mahmud Muzahhib Buhoro 
miniatyura makgabining rivojlanishiga hissa qо‘shdi. Buxoro va Samarqand miniatyura 
makgabining namoyandalari Jaloliddin Yusuf, Keldi Muhammad, Muhammad Chag‘riy Muassin, 
Muhammad Nodir Samarqandiy, Muhammad Murod Samarqandiylar ishlagan ajoyib 
miniatyuralar о‘zining milliy ruhi, ya’ni ranglarning tiniq va yorqinligi xamda boyligi bilan ajralib 
turadi. Yuqoridagilar haqida batafsil tо‘xtalamiz. 
Mirzo Boqiy (XVI asr). О‘z davrining mashhur kotibi, hirotlik Mir Alining о‘g‘li bо‘lib, 
xattotlik ilmini chuqur egallagan. О‘sha davrlarda keng qо‘llanilgan «nasta’liq» xati yozuv 
uslublarini oliy darajadagi san’ati bilan yozgan.
Qosim Arslon (XVI asr). Qosim Arslon Navoiyga zamondosh bо‘lgan shoir Mashhadiyning 
farzandi bо‘lib, ikki sohada samarali ijod qilgan. Kitobat sohasida о‘z ishining mohir sohibi bо‘lib, 
yozgan xati esa ham chiroyli, ham tо‘g‘ri bо‘lganligi uchun kо‘pchilikka ma’qul bо‘lgan. 
Shuningdek, u she’riyatda ham katta yutuqlarga erishgan. Umrining oxirgi yillarida Hindistonga 
borib, boburiylar saroyida yanada katta obrо‘ topadi va ijod bilan jiddiy shug‘ullanib «Malik ush-
shuaro» unvoniga erishadi.
Mavlono Mahramiy (XVI asr). Asosiy kasbi kitobatchilikdan, xattotlikdan iborat bо‘lib, 
she’riyat bilan ham shug‘ullanib, ayniqsa marsiyagо‘ylikda mahoratli bо‘lgan.
«Gulandomkim, labi yaproqdan ham nozikroq erur
Og‘zi gо‘yo yoqut saqlanadigan qutichayu, tishlari gavhar erur».
Xoja Abdusalom - (XVI asr). Abdullaxon II ning inisi Abdulquddus sulton saroyida 
kitobdorlik va xusnixat egasi mansabida ishlagan, lekin darveshona hayot kechirishni xush 
kо‘rgan. Turkiy va forsiyda kо‘pgina she’rlar ham ijod qilgan. Namuna:
«Labingiz abadiylik baxsh etuvchi obi hayot ne darkor,
Usiz hayot chashmasini tashno kо‘rarman, bu ne darkor,

---

Salomiy, to boshqa birov kо‘chasi tuprog‘i bо‘lib ulgurmasdan,
Kо‘chasi boshida posbonlik usulini bо‘ynimga oldim».
Mirshayx Puroniy (XVI asr). Buxorolik. Kо‘p ilmlardan xabardor, ayniqsa xusnixatga 
mahorati yuqori bо‘lgan. U oltin suvi bilan bezash va boshqa xil naqshlar bilan kitoblarni 
bezatishda tengi yо‘q san’at sohibi edi. Turli yozuv turlari, jumladan, «Rayhoniy xat», «G‘ubor 
xati» kabilarda naqshlar bitgan. Ayni vaqtda Puroniy Chorsu masjidida mudarisslik qilgan va 
shoirlikda ham kamolotli bо‘lgan.
Mavlono Mir Ali kotib (XVI asr). Sayidlar avlodidan bо‘lib, xat mulkida kotiblar 
peshqadami bо‘lgan. «Nasta’liq xati» uslubida uning oldiga tushadigan odam bо‘lmagan. Ushbu 
yо‘nalishda davrining mashhuri bо‘lish bilan birga she’riyatdan va tarixnavislikdan ham yaxshi 
xabardor bо‘lgan.
Abdulla Musavvir Xurosoniy XVI asr II yarmida Buxoroda yashagan miniatyurachi rassom. 
Buxoro miniatyura maktabi vakili. Kо‘plab qо‘lyozma va kitoblarga naqsh va nafis suratlar 
ishlagan. Jumladan, Shayx Sa’diyning «Bо‘ston», «Guliston» asarlariga, «Uchrashuv», 
«Sevishganlar» nomli asarlariga chizilgan naqsh va nafis suratlari shu kungacha yetib kelgan. О‘z 
davrining mashhur rassomlari Mahmud Muzahhib va Shayx Sa’diy Mahmudlar qо‘lida tahsil olib, 
ular maktabining yetuk vakili va davomchisi bо‘lgan.
Darvesh Muhammad (XVI asr). Buxorolik. Xattot, xusnixat nazariyotchisi. Fors tilida 
«Favoyid ul-xututi» (Xatlar foydalari) asarini yaratgan. Bu risola Markaziy Osiyoda yaratilgan 
xusnixat san’ati haqidagi eng muhim qо‘llanma sifatida О‘z FASHI fondida saqlanmoqda.
Mir ali Xiraviy (XVI asr). Xirotlik xattot va shoir. Xattotlik san’atini Zayniddin Mahmud va 
Sultonali Mashhadiydan о‘rgangan. Xirotda Sulton Husayn Mirzo va Buxoroda Abdulazizxon 
kutubxonalarida xizmat qilgan.
Mir ali nafis xati va tez yoza olishi bilan boshqa xattotlardan ajralib turgan. Movarounnahrda 
nasta’liq xatini tarqalishida xizmat qilib, kо‘plab shogirdlar tayyorlagan. 1520 yilda «Medod ul 
xutut» risolasini yozib, unda xattotlik qoidalarini bayon etgan. U kо‘chirgan 30 dan 
ortiq qо‘lyozmalar va 400 dan ortiq qit’alar bizgacha yetib kelgan. U kо‘chirgan 
Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviyning «Xusrav va Shirin» dostonlari, Abduraxmon 
Jomiyning «Tuhfat ul-axror», Husayn Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy», Ansoriyning 
«Ilohiynoma» asarlari О‘z FA SHI fondida saqlanmoqda.
Mir Husayn (XVI asr). Yetuk xattotlardan biri bо‘lib, «Javohiri raqam» faxriy unvoniga 
sazovor bо‘lgan. U tomonidan nasta’liq xatida kо‘chirilgan va ziynatlangan Ansoriyning 
«Ilohiynoma», Hisrav Dehlaviyning «Xamsa», Ali Bin Husaynning «Rashoxoti ayn ul hayot» 
asarlari bugun О‘z FA SHI fondida saqlanmoqda.
Mir Husayn Kо‘lankiy Buxoriy (XVI asr). Xirotlik xattot va nasta’liq xatining ustasi. Mir 
Ali Xiraviyning eng mahoratli shogirdlaridan biri. Abdullaxon Soniyning kitobdori bо‘lgan. U 
kо‘chirgan qо‘lyozmalarning 20 dan ortig‘i bizgacha yetib kelgan. Sa’diyning «Bо‘ston» va 
«Gulsiton» asarlari, Jomiyning «Yusuf va Zulayxo», «Tuhfat ul-axror», «Masnaviylar»i, Hofiz 
Sheroziyning «Devon»i shular jumlasidandir. 
XVI—XVIII asrlarda tasviriy san’atga, musiqaga ham alohida e’tibor berildi. Sulton Ali 
Mashhadiy, Mir Ali Xiraviy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar. Rassomlardan 
Maxmud Muzahhib, Jaloliddin Yusuf, Muhammad Murod Samarqandiylarning tasviriy san’at 
rivojiga qо‘shgan xissalari salmoqlidir. 

---

Muhammad Murod Samarqandiy (XVI asr). Musavvir. Samarqand miniatyura maktabining 
yirik vakili. О‘ziga xos uslubi, yuksak badiiy saviyadagi asarlari bilan О‘rta Osiyoda miniatyura 
san’ati rivojiga katta hissa qо‘shgan. U tomonidan Firdavsiyning «Shohnoma» (1556 yilda 
kо‘chirilgan nusxaning bezagi 115 ta miniatyurasi О‘z FA SHI fondida saqlanmoqda), Sa’diyning 
«Bо‘ston» (Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) asarlariga ishlangan miniatyuralari bizgacha 
yetib kelgan.
Ustod Muhammadiy (XVI asr). Musavvir. Sulton Muhammadning о‘g‘li. Nafis san’atni 
otasidan о‘rgangan. Kamoliddin Behzod an’analarini davom ettirib, о‘ziga xos badiiy uslub 
yaratgan. U «Shahzoda tasviri» (Bostondagi Golobo majmuasida, AQSH), «Sharafnoma» (Asar 
qо‘lyozmasidagi «Shahzoda» rasmi), Nizomiyning «Xamsa»siga ishlangan miniatyuralar, 
«Darvesh va dehqonlar» (Luvrda) asari va bir qator boshqa asarlarni ham yaratgan.
О‘rganilayotgan davrda she’riyat yaxshi rivojlandi. She’r – arabchada shuur, sezgi deyilib, 
u insondagi fikrning qalb tuyg‘usi-xislari bilan uyg‘unlashgan ifodasi sifatida vujudga keladi va 
hayajonli nutq bilan ifoda etiladi. U ma’lum bir ichki ohangga ega bо‘lgan badiiy asardir. 
Tasviriy san’at. SHayboniyxon qo‘liga kiritgan Mavorounnaxr boy madaniy merosga ega 
edi. SHu yillarda Kamoliddin Bexzod va uning atrofida to‘plangan ko‘pgina rassom va xattotlar 
ijod qilishar edi. SHayboniyxon va uning davomchilari davrida O‘rta Osiyo, xususan Buxoroda 
san’at va madaniyat o‘zining gullagan davrini boshidan kechirdi. SHu erda, ayniqsa, kitobat 
san’ati, xatotlik va u bilan bog‘liq holda miniatura san’ati rivojlandi. Kulyozmalari bezash, ularni 
kitob xoliga keltirish borasada buxorolik ustalar dong taratdilar. Bu erda taniqli xattot va 
musavirlar ko‘chib keldi. Buxoro, Samarqand, Toshkentda betakror o‘rta osiyocha miniatyura 
maktabi shakllana boshladi. SHu san’at rivojlanishining dastlabki bosqichini SHayboniylarning 
tarixiy bayonnomalariga bag‘ishlangan «SHayboniynoma», «Fatxnoma» va «Tarixi 
Abulxayrxon» qo‘lyozmalarida o‘z ifodasini topdi. Bu qo‘lyozmalarga ishlangan miniatyuralarni 
mahalliy rassomlar bojargan bo‘lib, bu miniatyuralarni xirot maktabi rasmlari bilan solishtirganda 
Xirot maktabi miniatyuralariga xos nafislik, kiboriy ruh susayganini, sezish mumkin. Bu 
miniatyuralarning qalami jiddiy, koloriti siqiq va yaxlit, yirik ishlangan obrazlar birmuncha qotib 
qolgan xolda ko‘rsatilgan, manzara tasviri ham sodda. YAna bir muhim tomoni shundaki bu 
miniatyuralarning,ularda tasvirlangan odamlar,ularning kiyimlari va ularni o‘rab turgan muxitda 
o‘zbek tiplariga xos fazilatlarni ko‘ramiz. SHu xususda «Tarixi Abulxayrxon miniatyuralari 
etiborga loiq. Qo‘lyozma uchun 28 miniatyura XU1 asrning 40 yillarida ishlangan.
SHu davrdan xattotlik san’ati ham yanada rivojlandi. Bu rivojga xirot maktabi kuchli ta’sir 
etdi. Bu ishlarda 1528 yili Xirotdan Buxoroga ko‘chib kelib, umrining oxirgacha shu erda mehnat 
qilgan K.Behzod shogirdlaridan «xattotlar qiroli» Mir Ali sezilarli iz qoldirdi. Mir Ali bu erda 
zamondoshi M.Muzahhib va uning shogirdlari bilan xamkorlikda ishladi va qo‘lyozmalarni 
ko‘chirgan. Parijdagi Milliy kutubxonada saqlanayotgan Nizomiyning dostoni ko‘chirmasi 
shunday hamkorlikda yaratilgan.
O‘rta Osiyoda miniatyura maktabining yirik vakili Maxmud Muzahhib xisoblanadi. Asl 
ismi Mahmud SHayhzoda bo‘lgan Muzahhib Kamoliddin Behzod, Miroq Naqqosh qo‘lida 
tasviriy san’at sirlarini o‘rgangan. Temuriylar saltanatiga chek qo‘yilib hokimiyat SHayboniylar 
qo‘liga o‘tganidan keyin u saltanatining poytaxti Samarqandda keyinroq Buxoroda yashab
saroyda xizmat qilgan. Buxoroda 80 yoshda olamdan 1572 yili Buxoroda vafot etgan. Maxmud 
Muzahhib 1485-90 yillar orasida tug‘ilgan deb taxmin qilinadi. U kitob bezash hamda miniatyura 
ishlash borasida yuksak mahoratga ega bo‘lganligi uchun ham unga "Muzahhib" ya'ni "oltin suvi 
yurituvchi" taxalusi berilgan. Mahmud SHayhzodaning 30 ga yaqin asarlari aniqlangan. 
Rassomning ilk asarlaridan biri Alisher Navoiyning xassaga tayanib turgan xolda tasvirlangan 

---

surati xisoblanadi. Rasm. Xassaga tayanib turgan Navoiy surati. Portretda keksaib qolgan 
Navoiyning xassaga tayanib turgan xolatida aks ettiradi. Maxmud Muzahhib portretlar ishlash 
bilan bir qatorda tarixiy va maishiy janrlarda ham asarlar yaratgan. Rassom ijodining gullagan 
davri XU1 asrning 30-40-yillariga to‘g‘ri keladi. SHu davrda ishlangan miniatyuralar ichida
«Sulton Sanjar va to‘quvchi kampir bilan uchrashuvi» uning etuk asarlardan biridir. Unda 
saljuqiylar hokimi Sulton Sanjar ovga ketayotgan paytda qari to‘quvchi kampir uni xalq boshiga 
ko‘p tashvish va uqubatlar tushirgani uchun koyiganligi hikoya qilinadi.(Rasm. Sulton Sanjar 
ovda.) Bu asari bilan rassom o‘z davr illatlarini ham ko‘tarib chiqqanligini ko‘rsatadi. Saadiyning 
«Bo‘ston» asari miniatyuralari ham M.Muzahhib qalamiga mansub deb hisoblanadi. Bu 
qo‘lyozma Toshkent hokimi Barakxon taxallusi bilan tanilgan Navro‘z-Axmad uchun 1555 yili 
ishlangan. Bu qo‘lyozma ham Milliy kutubxonada Parijda saqlanadi.
Maxmud Muzahhib shogirdlari Muhammad CHagri Muxassin, Abdulla, Muhammad Murod 
Samarqandiy va boshqalar kitob, miniatyura san’atini rivojlantirishda o‘zlarining munosib 
hissalarini qo‘shdilar.
Muhammad Murod Samarqandiy. Muhammad Murod Samarqandiy XU1 asrning 
boshlarida Samarqandda tug‘ilgan. SHu erda diniy va dunyoviy bilimlarni egalladi, xususiy 
maktabda rassomlik va xattotlik bilimlarini egallagan. Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasida 
diniy va dunyoviy bilimlarini oshirib shu erning o‘zida kitob ko‘chirish, ularni turli naqsh va 
rasmlar bilan bezash bilan shug‘ullandi. Temuriylar inqirozi kuchayib borgan kezlarda 
aqidaparastlar tomonidan jonli narsalar rasmini chizish man etilib rassomlar taqibga 
uchrayboshlaganida u do‘sti Nodir Samarqandiy bilan birga Xindistonga, boburiylar davlatiga 
o‘tib ketdi va shu erda umrining oxrigacha yashab ijod qildi va xind miniatyura maktabining 
shakllanishida muhim rol o‘ynadi.
Samarqandiy ham o‘z ijodida jamiyat illatlarini ochib ko‘rsatishga harakat qilganligi uning 
qator asarlarida o‘z ifodasini topgan. Temirchi Kova qo‘zg‘oloniiga bag‘ishlangan miniatyurasi 
shunday tanqidiy ruhda ishlangan. Bulardan tashqari shohlarning qabul marosimlari, ov va jang 
manzaralari uning asarlarida o‘z ifodasini topgan. Abulqosim Firdavsiyning “SHohnoma”, 
Saa’diyning “Guliston”, “Bo‘ston” dostonlariga ishlangan miniatyuralar ham mashhur. 
Muhammad Murod Samarqandiyning bizgacha saqlangan asarlari ichida 1556 yili ishlangan
«SHohnoma» qo‘lyozmasigaishlangan miniatyuralari alohida ajralib turadi. Bugungi kunda bu 
qo‘lyozma Toshkentdagi Beruniy nomidagi SHarqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanadi. 
Dostonga ishlangan 115 ta miniatyura syujetlari tugal, dostondagi voqealarni mohiyati bilan 
ochib berishga harakat qiladi. Unda rassom dostondagi voqealarning mazmunini atroflicha 
yoritishga, jamiyat illatlarini ochib ko‘rsatishga harakat qiladi. “Temirchi Kova qo‘zg‘oloni”, 
“Zahhokning Fariddun tomonidan asr olinishi”, “Fariddunning o‘g‘illari YAman shohi 
huzurida”, “Rustamning tug‘ulishi” va boshqa miniatyuralarda shu xususiyatlar namoyon bo‘ladi. 
XVI asr ikkinchi yarmidan boshlab Buxoro O‘rta Osiyo badiiy hayotida muhim o‘rin 
egalladi Portret san’ati rivojlandi. Xonlar portretlari ishlandi. Abdullaxon , Imonqulixon 
portretlari shular jumlasidan. SHayboniylar davrining mashhur musavvirlari Abdullo Buxoriy,
Menuchehr, Jamoliddin YUsuf kabi miniatyura ustalari ham tarix sahifalaridan munosib o‘rinni 
egalladilar. Ularning bizgacha etib kelgan ayrim asarlari ularning yuksak did va ijodiy 
barkamolliklaridan dalolat beradi.