1-мавзу ҳУҚУҚшунос мутахассис шаклланишида замонавий иш кўникмалари ва компетенцияларнинг роли

И. Бирламчи (асосий) манбалар
ИИ. Иккиламчи манбалар
И. Бирламчи (асосий) манбалар
Ҳуқуқнинг бирламчи манбалари – бу ҳуқуқнинг асосий манбаларидир. Ушбу манбаларга қонун ҳужжатлари, низомлар, ҳукумат қарорлари, суд амалиёти ҳужжатлари киради ва уларнинг асосий уч тури мавжуд:
1. Суд ҳокимияти манбалари (ишлар)
2. Қонун чиқарувчи ҳокимият манбалари (қонун ҳужжатлари)
3. Ижро етувчи ҳокимият манбалари (низомлар)

1. Суд ҳокимияти манбалари (ишлар)

Суд ҳокимияти бу суд тизимидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2020 йилнинг 24 июл куни имзоланган “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони имзоланиб, унга кўра:
1. Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар умумюрисдиксия судлари ташкил етилмоқда.
2. Маъмурий ҳуқуқбузарликка оид ишлар жиноят ишлари бўйича судларга ўтказилиши натижасида 203 та туман (шаҳар) маъмурий судлари ўрнига вилоят марказларида 14 та туманлараро маъмурий судлар ташкил етилмоқда.
3. Суд тизимига 2021 йил 1 январдан бошлаб “бир суд – бир инстансия” тамойили жорий етилиб, вилоят судларининг ҳозирги биринчи инстансия, апелляция ва кассация суд босқичлари бекор қилинмоқда.
4. Олий суд тузилмасида йирик инвесторлар иштирокидаги инвестициявий низоларни ҳамда рақобатга оид ишларни кўриш бўйича алоҳида судлов таркиби тузилмоқда.
5. Судлар ва судялар моддий таъминотини тўлиқ давлат бюджетидан қоплаш назарда утилмоқда (Манба: Ҳакимов Р.Р. Суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг янги босқичи).
Босма нашрларда ҳуқуқий тадқиқотчилар ишларни топиш учун ҳар хил турдаги индекслардан фойдаланадилар. Таснифлаш тизимлари индекс шартларини тақдим етади. Масалан, бу қонун тоифаси, ҳуқуқбузарлик (одамларга тан жароҳати етказиш, бу жиноят емас) бўлиши мумкин. Туҳмат қилиш каби кўплаб ҳуқуқбузарликлар ёки ҳаракатлар сабаблари мавжуд. Ушбу ҳаракат сабаблари даъвони тасдиқлаш учун ҳар хил елементларни ўз ичига олади (турли хил еътирозлар ҳам бўлиши мумкин). Умумий тоифа, ҳаракат сабаби ва ҳаракат ва ҳимоя сабабининг турли елементлари индекс атамалари бўлиши мумкин. Суд ишларини топиш учун асосий тасниф - Ғарбий Америка Дигест тизими.
Юридик кўрсаткичлардан фойдаланишнинг калити нафақат асосий фактларни, балки иш учун марказий бўлган ҳуқуқий масалаларни аниқлашдир. Маълумотлар базаларида калит сўзларни излаш ҳам қийин бўлиши мумкин, чунки одамлар ҳуқуқий тушунчаларни ҳар хил тарзда тавсифлашлари мумкин. Муаммоларни излаш - бу юристлар юридик факултетида ва ўзларининг бутун фаолияти давомида тажриба орттиришлари билан шуғулланадиган қобилиятдир. Касбий бўлмаганлар учун китоблар ва журнал мақолалари каби иккинчи даражали манбаларни ўқиш ёрдам беради.
2. Қонун чиқарувчи ҳокимият манбалари (низомлар)
Баъзи юрисдиксиялар ўз низомларининг нусхаларини интернетда тақдим етишади, бошқалари еса йўқ. Интернетда сиз тез-тез янги ёки хронологик тартибда берилган, шунингдек кодланган версия ёки код сифатида танилган қонунларнинг тематик тартибини топишингиз мумкин.
Амалдаги қонуннинг матнидан ташқари, ҳуқуқшунос олимлар қонунчилик тарихи деб номланувчи ушбу низомга оид дастлабки ҳужжатларни ўрганишлари керак бўлиши мумкин. Қонунчилик тарихи "қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг нияти" ёки қонун тили ортидаги мақсад деб номланувчи нарсаларни аниқлаш учун ишлатилади. Шунга қарамай, юридик тарих ҳужжатлари қоғозда ҳам, давлат ҳужжатлари кутубхоналарида ҳам, Лех.уз онлайн форматларда ҳам мавжуд.
Мисол учун, ТҲОМАС Конгресс кутубхонаси қонунчилик маълумот хизмати, тақдим етилган аккаунтларнинг тўлиқ матнини, қонун лойиҳасининг ҳолати тўғрисидаги маълумотларни (бу қандай қилиб давлат қонунчилигига айланди? Ким ҳомийлик қилди? Қайси қўмита деб номланди?), Конгресс протоколидаги мунозаралар матни, қўмиталарнинг маърузаларининг тўлиқ матни ва бошқа қонунчилик маълумотларини тақдим етади.
3. Ижро етувчи ҳокимият манбалари (йўриқнома)
Қонун чиқарувчи орган, одатда, маълум бир қонуннинг барча тафсилотларини бошқариш учун вақт ёки тажрибага ега емас. Масалан, у тоза сув талаб қиладиган қонунни қабул қилиши мумкин. Бироқ, у Низомни амалда қўллаш ваколатини атроф-муҳитни муҳофаза қилиш агентлиги каби давлат идорасига топширади. Агентликлар "ваколатли қонунчилик" тафсилотларини амалга ошириш учун идоранинг буйруқларини чиқарадилар, бу еса агентликка ҳаракат қилиш ҳуқуқини беради.
Ижро етувчининг вазифаси республика ва давлат маъмуриятларининг қоидалари ва қарорларини кузатиб боришдир. Қоидалар кўплаб агентликлар ҳозирда Интернетда жойлаштирадиган агентлик ҳужжати сифатида жойлаштирилади. Қонунлар сингари, қоидалар ҳам тез-тез регистрларда хронологик тартибда еълон қилинади ва ниҳоят мавзу тартибида нашр етилади.
Масалан, фармонлар аввал республика реестрида чоп етилади, сўнгра тармоқ қоидалар кодексида тематик равишда нашр етилади.
Қонунлар ва қоидаларнинг ўзаро боғлиқлиги шуни англатадики, одатда битта қоидани кўриб чиқиш мумкин емас. Ушбу бир-бирига боғланган қоидалар, низомлар ва ишларнинг тўплами кўпинча китоблар ва журнал мақолалари каби иккинчи даражали манбалардан фойдаланган ҳолда яхшироқ ҳал қилинади.