1-Mavzu: Umumiy tabiiy geografiyaga kirish. Geografik bilimlarning rivojlanish tarixi

1. Miloddan avvalgi III asrda kim Yerning o‘lchamlarini aniqladi, Dunuo xaritasini tuzdi, “Geografika”nomli asar yozdi, geografiya atamasini fanga olib kirdi?
A. Eratosfen
B. Ptolemey
C. Aristotel
D. Muso al -Xorazmiy
2. Eramizning boshida (II asr) kim xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi?
A. Erotosfen
B. Ptolemey
C. Aristotel
D. Muso al-Xorazmiy
3. Qaysi alloma astrolabiya asbobini yaratdi, astronomiua, gidrologiya va geodeziya sohasida muhim ilmiy ishlar olib bordi?
A. Al-Farobiy
B. Al-Farg‘oniy
C. Aristotel
D. Muso al -Xorazmiy
4. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning geografiya faniga oid qanday asari bor?
A. Mineralogiya
B. Hindiston
C. Yer tasviri
D. Devonu lug‘atit turk
5. O‘rta Osiyo geografiyasining asoschisi kim?
A. Al-Farobiy
B. Al-Farg‘oniy
C. Abu Rayhon Beruniy
D. Muso al-Xorazmiy
7. Jahonda birinchi bo‘lib globusni yasagan vatandoshimizni ayting?
A. Al-Farobiy
B. Al-Farg‘oniy
C. Abu Rayhon Beruniy
D. Muso al-Xorazmiy
8. “Hindiston”, “Mineralogiya”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» kabi asarlar muallifini aniqlang?
A. Al - Farobiy
B. Al-Farg‘oniy
C. Abu Rayhon Beruniy
D. Muso al - Xorazmiy
9. Geografiya fanining asoschisi va u yashagan davrni toping.
A. Eratosfen, e.a. III asr C. Strabon, e.a. II asr
B. Ptolomey, e.a. II asr D. Beruniy, e.a. IX asr.
10. Dunyo bo‘ylab birinchi aylanma sayyoh kim tomonidan va qachon amalga oshirildi?
A. V.Bering, 1725-1730 yillari C. F.Mallegen, 1519-1534 yillari
B. Vasko da Gama, 1497-1498 yillari D. F.Dreyk, 1531-1534 yillari


Glossariy

Termin	The term in English	Izoh
Atmosfera	Atmosphere	Yunoncha atmos — bug‘, sfera —shar —Er bilan bir butundek birga aylanadigan havo qobig‘i. Atmosferaning Yer yuzidan 100—200 km balandlikkacha bo‘lgan qatlami azot (78,1%), kislorod (20,9%), ar­gon (0,9%) va karbonat angidrid gazi (0,03%) aralashmasidan iborat. Atmosferada bu gazlardan tashqari suv bug‘lari, chang va juda kam miqdorda siyrak gazlar bor.
Biosfera	Biosphere	Yunoncha bio — hayot, sfera — shar —Erning hayotga makon bo‘lgan, tirik organizmlar tarqalgan joyi qobig‘i. Biosfera atmosferaning pastki qismi (tropos­fera)ni okean, dengiz, ko‘l va daryo suvlari (gidrosfera) ni hamda Yer po‘stining ustki qismi (litosfera)ni o‘z ichiga oladi.
Geografik qobiq	Geographic shell	Erning litosfera, gid­rosfera, atmosferalar tutashib va bir-biriga ta’sir etib hosil qilgan bir butun qobig‘i, inson yashaydigan va faoliyat ko‘rsata­digan muhit.
Gidrosfera	Hydrosphere	Yunoncha gidro — suv, sfera — shar —Er sharining okean va dengizlar, daryo va ko‘llar, qor va muzliklar, atmosferadagi suvlar va yer osti suvlaridan iborat suv qobig‘i. Gidrosferaning 96,5% i okean va dengizlarga, 17% i yer osti suvlariga, 1,7%.i muz va qor suvlariga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, atmosfera va tirik organizmlar tarkibida oz miqdorda suv bor. Gidrosferaning umumiy hajmi 1386 mln. kub km.
Tabiiy geografiya	Physical geography	1) geografik qobiq tabiatini o‘rganuvchi fan. Yer haqidagi fanlardan biri. Geografik qobiqning moddiy tarkibi, tuzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, hududiy bo‘linishini o‘rganadi; 2) tabiiy geografik fanlar sistemasi. Bu sistemaga umumiy yer bilimi, hududiy tabiiy geografiya, landshaftshunoslik, geomorfologiya, iqlimshunoslik, okeanografiya, muzshunoslik, muzloqshunoslik, tuproqlar geografiyasi, biogeografiya, fenologiya va boshqa fanlar kiradi.
Tabiat kompleksi	Natural complex	tabiatning o‘zaro ta’sir etib va bir-birini taqozo qilib, yagona sistema ho­sil qilib turuvchi komponentlari, ya’ni relef, iqlim, yer osti va yer usti suvlari, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosining qonuniy uyg‘unligi. Tabiat kompleksining eng kichigi joy. Mas., kichik botqoqlik, bir soy yoki jar bo‘lsa, eng kattasi landshaft qobig‘i. Ta­biat zonasi ham, geografik mintaqa, ham tabiat kompleksi hisoblanadi.
Troposfera	Troposphere	Yunoncha tropos — o‘zgarish, sfera—shar— atmos-feraning yer yuzasiga yaqin eng quyi qismi. Troposferaning qalinligi qutblarda 8—10 km, o‘r­tacha kengliklarda 10—12 km, ek­vator atroflarida 16—18 km. Troposferadagn havo asosan yer yuzasidai issiq oladi. Havo harorati troposferaning ustki chegarasida qutbda —55° S, ekvator yaqinida —80° S. Atmosferadagi butun havo massasining 4/5 qismidan ko‘prog‘i va suv bug‘ining deyarli hammasi shu troposferada to‘plangan. Troposferada havo gorizontal va vertikal harakat qilib, bulutlar paydo bo‘ladi va yog‘in yog‘adi.

1Goudie A. Physische Geograhfie. Germany, 2002. – сўз бошидан.

2(World Regional Geography, 5 bet).

3(World Regional Geography, 6 bet).

4(World Regional Geography, 5 -бет)

5(World Regional Geography, 5 -бет)

6World Regional Geography, 4-bet