1-Mavzu: Umumiy psixologiya fanining predmeti, rivojlanish tarixi. Psixologiyaning tadqiqot metodlari va tarmoqlari

30. Детерминизм тамойилини тарғиботчиси бўлган психолог олим қайси қаторда тўғри кўрсатилган?
А) Гартли Б )Гоббс В) Декарт Г) Жон Локк Д) Спиноза


Tayanch tushunchalar
Аkc ettirish nazariyasi- inʼikos nazariyasi; psixik hodisalar borliqni aks ettirishning shakllaridan biri deb qaraladigan nazariya.
Аnimizm (lot. anima - jon) - odam, hayvonot, oʼsimlik, predmetlarda mustaqil jon borligi haqidagi tasavvur tizimi.
Аsab tizimi - xayvon va odam organizmining barcha funktsiyalarini oʼzaro hamda tashqi muhit bilan toʼgʼrilab, uygʼunlashtirib turuvchi aʼzolar tizimi.
Birinchi signal tizimi - narsa va xodisalarning sezgi, aʼzolariga bevosita taʼsir etishi natijasida bosh miya yarim sharlari qobigʼida hosil boʼladigan shartli muvaqqat nerv bogʼlanishlari, u sezgi va idrok turlarida namoyon boʼladi.
Bosh miya - markaziy nerv tizimining old (yuqori, oliy) qismi boʼlib, u bosh miya qobigʼida joylashgan oliy nerv tizimining moddiy asosi.
Bosh miya katta yarim sharlari - bosh miyaning ikki pallasi. Uning ustki qismi uchun chuqur boʼlmagan oʼnqir choʼnqirlardan iborat. Bosh miya katta yarim shari orqa, old, yon, orolcha, orqa umurtqalarga boʼlinadi. Miya nerv kataklari neyronlardan iborat boʼlib, ikki katta yarim sharlar poʼstlogʼini tashkil etadi. Miyadagi oq suyuqlik neyron oʼsimtalaridan tarkib topib, miya yoʼllarini koʼrsatib turadi.
Vegetativ nerv tizimi (lot. vegetatio - oʼsimlik) - nerv tizimining organizm ichki aʼzolari faoliyatini va modda almashinuvini boshqarib turadigan bir qismi. V.n,t, markaziy nerv tizimi bilan uzviy bogʼliq boʼlib, bu bosh miya qobigʼi tomonidan boshqariladi. V.n.t. simpatik va parasimpatik nervlar deb ataluvchi ikki qismga boʼlinadi,
Dualizm (lot, duafis - ikki yoqqlami) - borliq ham moddiy, ham ruhiy boʼlgan ikki asosdan tashkil topgan deb hisoblovchi falsafiy taʼlimot boʼlib, psixofizik parallelizm kontseptsiyasining asosidir.
Ikkinchi signal tizimi - odamga xos shartli reflektor bogʼlanishlar tizimi boʼlib, nutq signallarining bevosita taʼsirida shakllanadi, I.S.T. - birinchi signal tizimi asosida hosil boʼladi. Bu - umumlashgan mavhum tafakkurning asosi.
Mielin (yunon. melos - iliq)- nerv tolalarnnnng yumshoq qobigʼi tarkibiga kiruvchi yogʼsimon moddalar aralashmasi.
Neyron (lot. neoron - tola, ip) - asab tizimining asosiy tuzilishi va funktsional birligi, u asab katakchalari, toʼqima va undan uzoqlashuvchi oʼsimtalardan iborat.
Nervlar - tizimchasimon murakkab tuzilma, nerv tolalari tutami, ular miyani va nerv tushunchalarini tananing boshqa aʼzolari bilan bogʼlaydi.
Ong - obʼektiv borliqni psixik aks etgirishning faqat insongagina xos yuqori usuli. Odamlarning ijtimoiy tarixiy faoliyati vositasida paydo boʼlgan.
Ongsizlik - odam ongiga borib yetmagan psixik jarayonlar majmui.
Ong osti holatlari - aktual ravishda anglab olinmaydigan psixik jarayonlar va psixik holatlar yigʼindisi. Odamning xatti -harakatlari va uning ongi mazmuniga taʼsir etishga qodir.
Psixika (yunon. psychikos - ruhiy) - yuksak darajada tashkil topgan materiya - miyaning funktsiyasi. Uning mohiyati tuygʼular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va boshqalar koʼrinishida aks etirishdan iborat.
Psixik jarayonlar - u yoki bu psixik mahsulot va natijalarni (psixik obrazlar,holatlar, tushunchalar, hissiyot va x.k.) hosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon.
Psixologiya (yunon. Psyche - puh logos - bilim) - odamning obʼektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuygʼu - hissiyot va boshqa psixik holatlar orqali aks ettirish jarayonini oʼrganadigan fan.
Refleks (lot. Reflexus - aks etish) - organizmning markaziy nerv tizimi orqali ichki yoki tashqi muhit omillari taʼsirida reseptorlar qoʼzgʼalishiga javoban koʼrsatiladigan reaktsiyasi.
Reseptor (lot, recipere - qabul qilmoq) - analizatorning qoʼzgʼalishini qabul qiluvchi ichki qismi.
Shartli refleks (lot. reflexus - aks etish) - reflektor nazariyasining asosiy tushunchasi, shartli qoʼzgʼovchilarga javob berishdan iborat refleks.
Shartsiz refleks (lot. reflixes - aks etish) - psixikaning I.M.Sechenov va I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan reflektor nazariyasining asosiy tushunchasi har qanday taʼsirga instinktiv javob berishdan iborat tugʼma refleks.
Efferent nerv (lot, efferrens - olib chiquvchi, neugon - asab) - nerv impulьslarini markaziy nerv tizimidan ish bajaruvchi aʼzolarga oʼtkazuvchi nerv.
Tayanch tushunchalar
Аkc ettirish nazariyasi- inʼikos nazariyasi; psixik hodisalar borliqni aks ettirishning shakllaridan biri deb qaraladigan nazariya.
Аnimizm (lot. anima - jon) - odam, hayvonot, oʼsimlik, predmetlarda mustaqil jon borligi haqidagi tasavvur tizimi.
Аsab tizimi - xayvon va odam organizmining barcha funktsiyalarini oʼzaro hamda tashqi muhit bilan toʼgʼrilab, uygʼunlashtirib turuvchi aʼzolar tizimi.
Birinchi signal tizimi - narsa va xodisalarning sezgi, aʼzolariga bevosita taʼsir etishi natijasida bosh miya yarim sharlari qobigʼida hosil boʼladigan shartli muvaqqat nerv bogʼlanishlari, u sezgi va idrok turlarida namoyon boʼladi.
Bosh miya - markaziy nerv tizimining old (yuqori, oliy) qismi boʼlib, u bosh miya qobigʼida joylashgan oliy nerv tizimining moddiy asosi.
Bosh miya katta yarim sharlari - bosh miyaning ikki pallasi. Uning ustki qismi uchun chuqur boʼlmagan oʼnqir choʼnqirlardan iborat. Bosh miya katta yarim shari orqa, old, yon, orolcha, orqa umurtqalarga boʼlinadi. Miya nerv kataklari neyronlardan iborat boʼlib, ikki katta yarim sharlar poʼstlogʼini tashkil etadi. Miyadagi oq suyuqlik neyron oʼsimtalaridan tarkib topib, miya yoʼllarini koʼrsatib turadi.
Vegetativ nerv tizimi (lot. vegetatio - oʼsimlik) - nerv tizimining organizm ichki aʼzolari faoliyatini va modda almashinuvini boshqarib turadigan bir qismi. V.n,t, markaziy nerv tizimi bilan uzviy bogʼliq boʼlib, bu bosh miya qobigʼi tomonidan boshqariladi. V.n.t. simpatik va parasimpatik nervlar deb ataluvchi ikki qismga boʼlinadi,
Dualizm (lot, duafis - ikki yoqqlami) - borliq ham moddiy, ham ruhiy boʼlgan ikki asosdan tashkil topgan deb hisoblovchi falsafiy taʼlimot boʼlib, psixofizik parallelizm kontseptsiyasining asosidir.
Ikkinchi signal tizimi - odamga xos shartli reflektor bogʼlanishlar tizimi boʼlib, nutq signallarining bevosita taʼsirida shakllanadi, I.S.T. - birinchi signal tizimi asosida hosil boʼladi. Bu - umumlashgan mavhum tafakkurning asosi.
Mielin (yunon. melos - iliq)- nerv tolalarnnnng yumshoq qobigʼi tarkibiga kiruvchi yogʼsimon moddalar aralashmasi.
Neyron (lot. neoron - tola, ip) - asab tizimining asosiy tuzilishi va funktsional birligi, u asab katakchalari, toʼqima va undan uzoqlashuvchi oʼsimtalardan iborat.
Nervlar - tizimchasimon murakkab tuzilma, nerv tolalari tutami, ular miyani va nerv tushunchalarini tananing boshqa aʼzolari bilan bogʼlaydi.
Ong - obʼektiv borliqni psixik aks etgirishning faqat insongagina xos yuqori usuli. Odamlarning ijtimoiy tarixiy faoliyati vositasida paydo boʼlgan.
Ongsizlik - odam ongiga borib yetmagan psixik jarayonlar majmui.
Ong osti holatlari - aktual ravishda anglab olinmaydigan psixik jarayonlar va psixik holatlar yigʼindisi. Odamning xatti -harakatlari va uning ongi mazmuniga taʼsir etishga qodir.
Psixika (yunon. psychikos - ruhiy) - yuksak darajada tashkil topgan materiya - miyaning funktsiyasi. Uning mohiyati tuygʼular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va boshqalar koʼrinishida aks etirishdan iborat.
Psixik jarayonlar - u yoki bu psixik mahsulot va natijalarni (psixik obrazlar,holatlar, tushunchalar, hissiyot va x.k.) hosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon.
Psixologiya (yunon. Psyche - puh logos - bilim) - odamning obʼektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuygʼu - hissiyot va boshqa psixik holatlar orqali aks ettirish jarayonini oʼrganadigan fan.
Refleks (lot. Reflexus - aks etish) - organizmning markaziy nerv tizimi orqali ichki yoki tashqi muhit omillari taʼsirida reseptorlar qoʼzgʼalishiga javoban koʼrsatiladigan reaktsiyasi.
Reseptor (lot, recipere - qabul qilmoq) - analizatorning qoʼzgʼalishini qabul qiluvchi ichki qismi.
Shartli refleks (lot. reflexus - aks etish) - reflektor nazariyasining asosiy tushunchasi, shartli qoʼzgʼovchilarga javob berishdan iborat refleks.
Shartsiz refleks (lot. reflixes - aks etish) - psixikaning I.M.Sechenov va I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan reflektor nazariyasining asosiy tushunchasi har qanday taʼsirga instinktiv javob berishdan iborat tugʼma refleks.
Efferent nerv (lot, efferrens - olib chiquvchi, neugon - asab) - nerv impulьslarini markaziy nerv tizimidan ish bajaruvchi aʼzolarga oʼtkazuvchi nerv.