1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Shiali Ramamrita Ranganatan (1892-1972)
 
Shiali  Ramamrita  Ranganatan  (1892-1972)  hind 
kutubxonashunos  olimi.  Axborotlashtirish  va 
kutubxonashunoslik  sohasida  faoliyat  yuritgan 
olim, professor. Londondagi Oliy kutubxonachilik 
maktabini 
tugatgan. 
Hindistondagi 
yirik 
kutubxonalarni  birlashtirib,  1933  yilda  tashkil 
etilgan 
kutubxonachilik 
assotsiatsiyasini 
boshqargan.
 
―Kitoblar,  ulardan  foydalanishlari 
uchun  xizmat  qiladi",‖Har  bir  kitobxonga  o‗z 
kitobini 
taqdim 
etish‖ 
kabi 
kutubxonashunoslikning 
muhim 
qoidalarini 
yaratgan.  U  faset  klassifikatsiyasi  nazariyasini  yaratib,  (Ikki  nuqta  yordamida 
klassifikatsiyalash)  mazkur  klassifikatsiya  zamonaviy  klassafikatsiya  nazariyasining 
yaratilishiga ta‘sir ko‗rsatgan. 
 
Ranganatanning  ilmiy  ishlari  kutubxona  klassifikatsiyasi  va  sistemali 
katalog sohasidagi tadqiqotlar bilan ko‗proq bog‗liqdir. 
Ranganatan  ishlab  chiqqan  va birinchi bor 1933  yilda  e‘lon qilingan 
«Bayon  alomati  yordamida  klassifikatsiyalash»  degan  asarida  klassifikatsiya 
qilinayotgan  asarlar  tematikasiga  muvofiq  keladigan  barcha  tushunchalar 
uchun  oldindan  rubrikala  belgilangan  «sanama»  sxemalar  usulidan  qat‘iyan 
voz  kechadi.  «Universal  o‗nli  klassifikatsiya»da  keng  foydalanilgan 
indekslarni  kombinatsion  tuzish  usulini  Ranganatan  yanada  rivojlantirdi. 
Uning  sxemasida  26  ga  asosiy  bo‗lim  ko‗rsatilgan  (keyingi  nashrlarida 
bo‗limlarning soni  ko‗paytirilgan). Bu  bo‗limlarning  sxemada  qabul  qilingan 
izchilligi  qiziqish  tug‗dirmaydi.  U  ko‗p  jihatdan  Braun  va  Bliss  sxemalariga 
o‗xshaydi, binobarin, asosiy qatorning ilmiyligi muammosiga uncha ahamiyat 
byormaydi.  U  asosiy  e‘tiborini  bilimning  asosiy  sohalari  bo‗limlarini 
detallashtirish masalalariga qaratadi. 

---

 
 
 
67 
Ranganatan  har  bir  asosiy  bo‗lim  doirasida  bir  necha  jadval  tuzib 
chiqadi,  bu  jadvallar  mazkur  bilim  sohasini  turlicha  nuqtai  nazardan  aks 
ettiradigan bo‗linmalarni o‗z ichiga oladi. 
Ranganatan  birinchi  iashrda  bu  jadvallarni  «xarakteristikalar»  deb 
ataydi,  keyinchalik  ularga  «fasetlar»  (bilimning  shu  sohasi  qarab  chiqilishi 
mumkin bo‗lgan nuqtai nazarlar) deb nom beradi. Masalan, ximiya bo‗limida 
ximiyaning asosiy masalalari bo‗lgan moddalarning belgisi va elementlarning 
birikish usullarining jadvallari (fasetlari) berilgan. Usimlikshunoslik bo‗limida 
o‗simliklar turlarining o‗simlik xizmati tarkibiy qismlarining, qishloq xo‗jalik 
ekinlarini  parvarish  qilish  usullari  geografik  belgisining  fasetlari  bor. 
Meditsina bo‗limida odam tanasi organlari bemorlarni davolash ularga qarash 
ilmiy muammolari usullari nuqtai nazaridan tuzilgan jadvallar berilgan. 
Fasetlarning  bo‗linmalari  raqamli  belgilarga  ega.  Kerakli  tushuncha 
indeksi  asosiy  bo‗limning  harfiy  ifodasiga  tegishli  fasetlar  jadvallaridan 
olingan ifodalarni qo‗shish yo‗li bilan hosil qilinadi. Raqamli ifodalar har xil 
belgilar yordamida, ko‗pincha bayon alomati yordamida birlashtiriladi; xuddi 
shu  narsa  «Bayon  alomati  yordamida  klassifikatsiyalash»  sistemasining 
nomini belgilab bergan.  
Ranganatan klassifikatsiya sxemasi foydalanish uchun juda murakkab 
sxema  bo‗lib  chiqdi  va  keng  yoyilmadi.  Uning  klassifikatsiyalashga  doir 
asararida mnsol uchun keltirilgan ba‘zi bir indekslar umumiy aniqlagichlar va 
faset  belgilarnikg  har  xil  jadvallaridan  olingan  25—30  belgidan  iboratdir. 
Indeks  ayrim  elementlari  tartibining  murakkabligi  va  shartliligi,  indekslar 
tarkibiga  bu  elementlarni  bog‗lab  turuvchi  har  xil  qo‗shimcha  belgilarning 
kirntilishi  indekslarni  kutubxonachi  uchun  ham,  katalogdan  foydalanadigan 
kitobxon uchun ham murakkablashtirib qo‗yadi. 
Ranganatan  o‗zining  bundan  keyingi  asarlarida  fasetli  klassifikatsiya 
g‗oyasini  ishlab  chiqishni  davom  ettiradi.  Bilimning  xilma-xil  sohalarini 
fasetlar bo‗yicha bo‗lishni tartibga solish yo‗llaridagi izlanishlarida u matbuot 
asarlarini  klassifikatsiya  qilishning  o‗ziga  xos  standarti  bo‗lib  xizmat  qilishi 

---

 
 
 
68 
lozim  bo‗lgan  umumiy  «fasetli  formula»ni  qo‗llanish  mumkin  deb  o‗ylaydi. 
Har  bir  asar  bu  formulaga  muvofiq  quyidagi  besh  nuqtai  nazardan  qarab 
chiqilmog‗i lozim: konkret tushuncha (bilim sohasi, predmet, masala), modda 
(material),  energiya  (jarayon,  harakat),  fazo  (geografik  nuqtai  nazar),  zamon 
(davr,  vaqt,  yil).  Ranganatan  xuddi  mana  shu  besh  hadli  formulaga  yopishib 
olmay,  fasetlarni  standartlashtirish  g‗oyasining  o‗ziga  alohida  e‘tibor  beradi. 
Chet 
el 
kutubxonashunoslarining 
ko‗pchiligi 
bu 
g‗oyani  qo‗llab-
quvvatlamoqdalar, 
biroq 
fasetli 
formulaning 
birmuncha 
boshqacha 
variantlarini belgilab olmoqdalar. 
Fasetlarga  qarab  klassifikatsiyalash  printsipi,  shubhasiz,  kutubxona 
fokdi mundarijasini ochib berishdan iborat bu jarayonni tartibga solish yo‗lini 
ko‗rsatadi,  klassifikatsiya  sxemasi  tuzilnshiga  qonuniy  tus  berish  imkonini 
tug‗diradi.  Biroq  bilimning  xilma-xil  sohalari  bo‗limlarini  qismlarga 
ajratishning  umumiy  formulasi  topilishi  dargumon.  Ranganatan  va  umumiy 
fasetli 
formula 
degan 
bu 
g‗oyani  ishlab  chiqayotgan  chet  el 
kutubxonashunoslari xilma-xil fanlar o‗rganadigan ob‘ektlar  o‗rtasida chuqur 
sifat  tafovuti  borligini  anglamayotirlar.  Masalan,  ijtimoiy  fanlar  bo‗limlarida 
ijtimoiy  hayot  hodisalari  uchun  tabiat  hodisalarini  yoki  ishlab  chiqarishning 
texnologik  jarayonlarni  tadqiq  etuvchi  farqlar  bo‗limlaridan  mutlaqo  boshqa 
nuqtai nazarlarda bo‗linmalar tashkil etish zarurati paydo bo‗ladi. 
Ranganatan  ilgari  surgan  bir  qancha  qoidalarning  bahsli  xarakterda 
ekanligiga  qaramay,  uning  klassifikatsiyalash  sohasidagi  asarlari  chet  el 
kutubxonashunosligida katta voqeadir.