1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

3- 
bosqich. Xujjatlarga buyurtma berish hujjatlarni manbalari, yo‘llari va 
shakllari. 
 
Kerakli xujjatlarni olishni aniqlab, kutubxonachi mazkur kitoblarni 
manbasini qidiradi. Kutubxona fondyni to‘ldirish manbasi, yo‘llari shakl va 
usullari bir-biridan farq qiladi. 
Manba—-bu 
ob’ekt bo‘lib,5 olinadigan joy, ya’ni 
tashkilot, muassasa yoki alohida bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha kutubxonalar, 80 foiz 
kitobni kutubxona kollektoridan oladilar. Kutubxona kollektor bilan shartnoma 
tuzib,unda bir yilga oladigan kitoblar va ularni mablag‘ bilan ta’minlashni o‘z 
bo‘yniga oladi. Kollektor esa o‘z navbatida buyurtma qilingan kitoblar bilan 
kutubxonani ta’minlash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Bundan tashqari, 
kutubxonalar kitob do‘konlaridan oladilar. Do‘konlardan kitob olish oson va qulay, 
chunki kitoblar o‘z vaqtida kutubxonaga keladi. 
Bizda nashriyotlar bilan ham shartnoma tuzish endigina yo‘lga qo‘yilmoqda, 
bu ancha oson va uni rivojlantirish lozim. Kutubxonalar fondi samaradorligini 
oshirish yo‘llardan biri kutubxonalararo kitob almashuvini yo‘lga qo‘yishdir. 
Shundagina kitob o‘z o‘quvchisiga tez yetib boradi. Yirik milliy va ilmiy 
kutubxonalar uchun pullik va pulsiz
 
majburiy nusxa tizimini joriy qilish va 
ishlatish lozim.
 
Majburiy nusxa yirik milliy va soha kutubxonalariga davlat 

---

158 
tomonidan yuboriladi. Bular masshtabiga qarab davlat va mahalliy, yo‘nalishiga, 
sohaga qarab -umumiy yoki biron-bir maqsadga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Kutubxonalarning turiga, ixtisosiga qarab muayyan qoida asosida davlat 
ularni mazkur kitoblar bilan ta’minlab turadi. Bunday tizim orqali belgilangan 
kutubxonalar ma’lum joyda chiqarilgan barcha nashrlarni oladi va ularni saqlab 
kitobxonga yetkazadi. Majburiy nushani 1537 yilda Frantsiya qiroli Frantsisk I 
joriy qilib, u shaxsiy kutubxonasi uchun barcha nashriyotlar chiqarayotgan 
kitobdan ma’lum nusha yuboripshi belgilab qo‘ygan edi. 
Shu asnoda jarayondagi eng yirik kutubxonalar o‘z fondini to‘ldirgan va nodir 
kitoblar bilan boyitgan. Bepul majburiy nusha oladigan kutubxonalar barcha 
xildagi matbuot asarlarini, barcha tilga oid hujjatlarni oladi. Pullik majburiy nusha 
1931 yildan joriy qilingan bo‘lib, undan asosan ilmiy kutubxonalar tizimi 
foydalanadi. Bundan maqsad ilmiy kutubxonalarni kerakli adabiyotlar bilan 
ta’minlashdan iborat. Mazkur kutubxonalarni hujjat bilan ta’minlashning eng 
tarqalgan yo‘li nashr qilinadigan kitoblarga oldindan buyurtma berib qo‘yishdir. 
Kutubxona o‘ziga kerakli kitoblarni belgilab, kartoteka tuzib, uni kollektorga va 
kitob savdosi tashkilotiga jo‘natadi va kerakli kitoblarni muntazam olib turadi.
4-bosqich. Yangn kelgan kitoblarni qabul qilish.
Buyurtma qilingan kitoblarning kitob olish manbalaridan to‘liq va o‘z vaqtida 
kelishi nazorat qilib turiladi. Kutubxonachi kutubxonaga kelayotgan kitoblarga 
taalluqli barcha hujjatlarni qabul qilingan kitoblar bilan solishtirib, taqqoslab 
ko‘radi. O‘zlari buyurtma bergan kitoblarning nomi, miqdori, bahosi mos kelsa 
bajaradi, kitobxonga kerak bo‘lmasa undan voz kechishi mumkin. 
Buyurtma berilmagan yoki defekti bo‘lgan, hujjatlarda ko‘rsatilmagan 
kitoblarga dalolatnoma tuzilib qaytarib yuboriladi va buxgalteriyaga topshiriladi. 
Qolgan kitoblarga shartli belgi qo‘yilib, kutubxona fondiga topshiriladi.
Dunyodagi har bir narsaning hisob-kitobi bo‘ladi. Shuning uchun hamma 
sohada bo‘lgani kabi kutubxonalarga keladigan va chiqariladigan nashrlarni 
hisobga olib boriladi. Chunki hisob — bu axborot olishdir.

---

159 
Kutubxonalar faoliyatida fond haqidagi ma’lumotlar keng qo‘llaniladi, 
chunki fondni tashkil qilish asosi hisobga olish hisoblanib, kutubxona shu asosda 
nazorat qilinadi. Fondni hisobga olishda quyidagi talablar qo‘yiladi: 

Fond haqidagi ma’lumotlarning aniq va to‘liq bo‘lishi; 

Kutubxonaga kelgan va undan chiqarilgan nagshrlarni hujjatlashtirish; 

Nashrlarni o‘z vaqtida va tezda ro‘yxatga olish; 

Hisobga olish natijalarining olingan kitoblar haqidagi ma’lumotlarga 
muvofiqligi. 
Kutubxonada hisobga olishning ikki turi—umumiy va yakka usuli 
mavjuddir.