1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

Umumiy hisobga olish. 
Umumiy xisobga olish yordamida fondning tarkibi 
va hajmi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar to‘planadi. Kutubxonaga olinadigan yoki 
undan chiqariladigan barcha nashrlar umumiy hisobga kiritiladi. 
Аxborot-kutubxona fondining harakati to’g’risidagi ma’lumotlar ( 1 — 3-
иловалар) Аxborot-kutubxona resurslarini jamlanma hisobga olish kitobining 
quyidagi uchta qismlaida qayd qilinadi: 
1-qism — «Аxborot-kutubxona fondiga kelib tushgan axborot-kutubxona resursi»; 
2-qism — «Аxborot-kutubxona fondidan chiqarish»; 
3-qism — «Аxborot-kutubxona fondining harakati yakunlari»
24
. 
 
Kutubxona statistikasi bir xil bo‘lishi uchun hisob kitiobning yillik, kunlik 
va boshqa formalari yaxlitlashtirilgan, lekin umumiy hisob-kitobning barcha 
Аxborot-kutubxona muassasa
lari uchun mo‘ljallangan standart shakli yo‘q, chunki 
mazkur kutubxonalar o‘zining fondi, nashrlar turi, xizmat qilish 
va boshqa ishlari 
bilan bir-biridan farq qiladi. Hozirgi vaqtda Аxborot-kutubxona muassasalari 
uchun umumiy hisob-kitobning uchta asosiy turi qo‘llanadi. 
Barcha nashrlar ilova hujjatlari (schet, nakladnoy, dalolatnaoma) asosida 
butun partiyasi bilan qayd qilinadi. Umumiy hisob-kitobning barcha qism va 
grafalarining o‘zaro muvofiqligi hisobni osonlashtiradi, butun fond yoki uning 
24
Yo‘ldoshеv E., Raximova M. Hujjat fondlari.-T., 2003.- 78 b. 

---

160 
istalgan qismi haqida ma’lumot olish imkoniyatini beradi. Markazlashgan 
Аxborot-kutubxona muassasalari tizimi kabi fondlarning murakkab tizimiga ega 
bo‘lgan Аxborot-kutubxona muassasalarida (patent-texnika, musiqa, xorijiy 
adabiyotlar) umumiy hisobning bitta kitobi bilan chegaralanib bo‘lmaydi. 
Bu kutubxonalar butun fond uchun umumiy kitobdan tashqari har bir alohida 
fondga maxsus kitob yuritadi. Filiallar inventar kitobiga ega bo‘ladi. 
Yakka hisobga olish. 
Yakka hisobga olish deyilganda fondga olingan yoki 
undan chiqarilgan nashrning har bir nusxasini alohida ro‘yxatga olish tushuniladi. 
Vaqtli matbuot va audio-vizual materiallar ham yakka tartibda hisobga olinadi. 
Аxborot-kutubxona muassasalariga olinadigan kitobning har bir nusxasiga 
aloxida inventar raqami beriladi.
Har bir tipografik mustaqil rasmiylashgan matbuot asari 
bosma birlik 
deyiladi: kitob, broshura, kitoblarnishg qayta nashri, jurnalniig alohida soni, plakat, 
nota daftari, standart va hokazo. Nashrlarning bunday turlari uchun hisobni bir xil 
qilish maqsadida xalqaro talablarga muvofiq hujjatni nashr nomeriga ko‘ra hisobga 
olish joriy etilgan. 
Bunday hollarda hisob birligi uchun har bir alohida nashr hisobga olinadi. 
Bu hisob fonddagi har bir nashr haqida aniq ma’lumot beradi. Ilmiy kutubxonalar 
vaqtli matbuotni yillik komplekti va alohida sonini hisob biriligi sifatida hisobga 
oladilar. Shuningdek, quti, papka, disk, kasseta, manjeta, komplekt va hokazolar 
ham hisob biriligi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
Bunday xilma-xillik xisobga olishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun 
jahonda yagona birlikni topish uchun izlanishlar olib borilgan va borilmoqda. 
Masalan, to‘ldirilgan stellajlar metraji tom (kitob, broshyura, vaqtli nashrlar, 
qulyozmalar uchun), rulon (tasmadagi axborotlar uchun), fizik birlik (yassi 
mikrofilimlar uchun) va hokazo. 
Kutubxona ishida hisobga olish inventar kitobida, dalolatnoma varaqalarida, 
kartochkali hisob katalog va kartotekalarda, ro‘yxatga olish daftarlari va 
xokazolarda olib boriladi. Inventar kitobi yakka hisobning asosiy shakli 
hisoblanadi. Boshqa kutubxonalardan depozitar fondga olinayotgan kitoblarni 

---

161 
inventar nomeriga «D» belgisi qo‘yiladi. Fond tekshirilganda, Аxborot-kutubxona 
muassasasi mudiri almashganda inventar kitobi orqali qabul qiladi, chunki u 
muhim hujjat hisoblanadi. 
Katta fondga ega bo‘lgan kutubxonalar inventarizatsiyani tezlashtirish uchun 
yakka hisobning dalolatnoma tizimini qo‘llaydilar. Bu tizimda Аxborot-kutubxona 
muassasalariga olingan kitoblarning har bir kelgan guruhi uchun dalolatnoma 
ro‘yxati tuzilgan bo‘lib, hisob-kitobni yoppasiga olib borish imkoniyatini beradi. 
Mazkur dalolatnomalarda ham kitob haqidagi asosiy ma’lumotlar yoziladi va har 
yili №1 dan boshlanadi. Har bir kitob ega bo‘ladigan dalolatnoma nomeri odatda 
uch elementdan iborat bo‘ladi. Ro‘yxatga olingan yili, dalolanoma nomeri va 
undagi kitob ro‘yxatinyng tartib raqami: 2014-14 (153). Yil yakunida hamma 
dalolatnomalar yig‘ilib inventar kitobiga o‘xshatib kitob holiga keltiriladi. 
Kitoblarni qabul qilib olish va ularni hisobdan chiqarish ancha mashaqqatli 
ish, hozirgi hisob shakllari eskirib qolganlini ko‘psatmoqda. Hisobga olishni 
sodda, aniq, tez bajarish imkonini beruvchi shakllar izlanmoqda va ba’zilari 
qo‘llanmoqda. Masalan, ko‘p nusxada kitob olinsa inventar kitobi yoki 
kartochkaga ilgarigidek har bir nusxa qayd etilmasdan» faqat nashrning nomi 
yozilib, nusxalar miqdori ko‘rsatiladi. AKMda hisob katalogi formal joriy qilingan 
bo‘lsa ham, bizningcha, u o‘zini oqlay olmaydi. 
Oliy o‘quv yurtlari kutubxonalarida olingan darsliklarning bir necha nusxasi 
(3-5) inventar kitobida qayd qilinadi, qolganlari