1-мавзу. Технологик жараёнлар ва ишлаб чиқаришни автоматлаштириш соҳасига оид асосий атама ва тушунчалар Режа

2-расм. 1-расмда келтирилган тизимнинг структуравий схемаси.

Агар кўриб чиқилаётган тизимда қуритиш шкафига электр энергиясини ҳароратнинг қийматига боғлиқ тарзда берилиши оператор иштирокисиз, техник воситалар ёрдамида амалга оширилса, унда ҳароратни автоматик ростлаш тизими (АРТ) ҳосил бўлади.

Буни техник жиҳатдан қуйидаги схема асосида амалга ошириш мумкин.

3-расм. Ҳароратни АРТ ни қуришга намуна

Бу схемада ҳароратни қийматини ўлчаш учун симобли термометрнинг контактли тури ишлатилади. Ҳарорат белгиланган қийматгача ошганда симоб устуни контактга тегади ва реле катушкаси П қўзғалади ва қиздириш элементининг занжири реле П нинг контакти орқали ажратилади.

Ҳарорат тушиб кетганда термометр контактлари ажратилади ва реле тизимга энергия берилишини таъминлаш учун қўшилади. Рубильник Р эса иш давомида қўшилган ҳолатда тураверади. Шундай қилиб, қуритиш шкафидаги ҳароратнинг берилган қиймати оператор иштирокисиз автоматик тарзда ушлаб турилиши амалга оширилади. Берк (ёпиқ) АРТ ларида кириш таъсирининг бўлиши ёки бўлмаслиги (3-расмда реле П нинг уланиши ёки ажратилиши) бевосита ростланаётган чиқиш таъсирига (3-расм учун объектдаги ҳароратнинг қийматига) боғлиқ.
Ишлаб чиқилган АРт нинг асосий афзаллиги унинг соддалигида. Лекин унинг камчилиги ҳам бор, ростланаётган катталикнинг қиймати доимо берилган қийматга яқин бўлиб, ғалаён таъсирлар туфайли узлуксиз тарзда ўзгариб туради.
Талаб этилган қиймат (топшириқ қиймати) ва ростланувчи қиймат ўртасидаги функционал боғлиқликни бузишга ҳаракат қилувчи таъсир ғалаён таъсир дейилади.



4-расм. 5.3-расмда келтирилган тизимнинг структуравий схемаси.

Бунда топшириқ қиймати деганда ростланаётган катталикнинг талаб этилган ўзгариш қонуниятини белгилаб берувчи ва тизимга таъсир этаётган қиймат тушунилади.

3-расмдаги тизим учун ғалаён таъсирлари сифатида тармоқдаги кучланишнинг ўзгариши, юкланиш вақтида шкафнинг иссиқлик беришини ортиши ва атроф муҳит ҳароратининг ўзгаришини келтириш мумкин. Топшириқ таъсирига эса термометрнинг қўзғалувчи контактларини ўрнини силжитишни мисол қилиш мумкин.
5-Шаклда тизимда мавжуд бўлган камчиликлардан холи АСРни тақдим этади.

5-расм. Бир даврли АСР ҳарорати
.

Белгиланган ҳароратга тенг бўлган объект ҳароратида, ўлчов кўприги М мувозанатли бўлади, сигнал ЭИ электрон кучайтиргичининг киришига келмайди ва тизим мувозанатда. Ҳарорат ўзгарганда (масалан, тармоқ волтажининг ўзгариши натижасида) РТ термометрининг қаршилиги ўзгаради ва кўприкнинг мувозанати бузилади. ЭИ электрон кучайтиргичининг киришида кучланиш пайдо бўлади, унинг фазаси объект ҳароратининг белгиланган даражадан оғиш белгисига боғлиқ. ЭC блокидаги кучланиш бу электр кучланишига мутаносиб тезликда айлана бошлайдиган Д электр моторига берилади. Двигателнинг айланиш йўналиши қўлланиладиган кучланишнинг фазасига боғлиқ.

Двигател автотрансформатор двигателини ҳаракатга келтиради ёки объектнинг ҳарорати пасайиши билан Ҳ иситиш элементига берилган кучланишнинг ошишига ёки кўтарилганда кучланиш пасайишига томон ҳаракат қилади. Белгиланган ҳароратга етганда, ўлчов кўприги мувозанатлашади ва восита ўчади. Барқарор ҳолат ва безовта қилувчи таъсирлар бўлмаганда, объектга худди шундай ҳарорат сақланиши керак бўлган даражада энергия этказиб берилади ва тизим мувозанатдадир. Белгиланган ҳароратнинг қиймати Р3 резисторини ҳаракатлантириш орқали ўрнатилади.
Шаклда кўрсатилган тизимнинг структуравий диаграммаси. 5-5, расмда келтирилган. 6.



6-расм. Тизим блок диаграммаси.

Шундай қилиб, умумий ҳолатда АСР қуйидаги асосий элементлардан ёки қурилмалардан иборат (7-расм): созланадиган объект, ИУ ўлчаш мосламаси, ускуна, бошқарув мосламаси учун йиғиш мосламаси, У кучайтиргич, МИ актуатори ва РО бошқарувчиси.

Асосий қурилма тизимнинг кириш қисмида г (т) вазифасини бажаради. Бу ҳолда, х0 бошқариладиган ўзгарувчининг доимий белгиланган қийматини сақлаб туриш керак бўлса ёки маълум бир қонунга мувофиқ ўзгартириш керак бўлса, агар ушбу қонунга биноан бошқарилаётган ўзгарувчи ўзгариши керак бўлса, топшириққа мувофиқ белгиланган ҳаракатнинг катталиги доимий бўлиши мумкин.

7-расм. Бир даврли АСР типик блок диаграммаси.
АCП-да созланиши қиймат СС йиғиш мосламаси тўғрисидаги маълумот билан таққосланади. Сумма қурилмасининг график тасвиридаги қора сектор бу соҳага кирувчи таъсир қарама-қарши белги билан берилганлигини англатади. Шу сабабли, белгиланган қийматга тенг созланиши қийматга эга бўлган ҳолда, тизим кучайтиргичининг киритилиши сигнални қабул қилмайди ва тизим мувозанатда. Агар сигнал катталиги берилган қийматга тенг бўлмаса, мос келмаслик (хато) = г (т) -х0 тизим кучайтиргичининг киришига озиқланади, бунга жавобан номувофиқлик камаяди.
Созланадиган объектга уланган ва маълум бир қонунга мувофиқ унинг созланадиган қийматининг автоматик равишда сақланишини ёки автоматик равишда ўзгаришини таъминлайдиган асбоблар тўпламига автоматик регулятор дейилади.
Текшириш объектининг чиқиши (созланиши қиймат) назорат қилиш мосламасининг киришига таъсир қилади. Назорат қилувчи орган орқали регуляторнинг чиқиши тартибга солиш объектининг киришига таъсир қилади.
Автоматик бошқариш - бу олдиндан белгилаб қўйилган алгоритмга мувофиқ инсон аралашувисиз ишлайдиган тизим орқали бажариладиган оператсиялар.
Умумий ҳолда, бошқариладиган объект ва маълум бир тарзда ўзаро таъсир ўтказадиган автоматик бошқарув мосламасининг комбинатсияси автоматик тизим деб аталади. Назорат қилинадиган (бошқариладиган) миқдорнинг ҳақиқий қийматини олдиндан белгиланган (белгиланган) қиймати билан таққослаш орқали бошқариш (тартибга солувчи) ҳаракат ҳосил бўладиган ёпиқ ҳаракатлар даври бўлган автоматик тизимга АСР дейилади.