1-mavzu: Tarbiyaviy ish metodikasi fanining maqsad va vazifalari I. Reja: 1

Adabiyotlar:
1.R.A.Mavlonova, B.Normurodova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma. 2008-yil. “O’qituvchi”.
2.R.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. 2014-yil. TDPU Riziografida nashr qilingan.
3.R.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik. 2010. Fan va texnologiyalar.
4.R.A.Mavlonova., D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya, 2012.
5.R.A.Mavlonova., N.H.Vohidova., N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar, 2010.


Mashg’ulot turi: amaliy
30 - Mavzu: Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda pedagogik mahorat.
Mashg’ulot rejasi:
1.Tarbiya tizimiga pedagogik yondashuv.
2.Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda sinf rahbarining pedagogik mahorati va uning asosiy tamoyillari.
3. Tarbiyaviy ishlarni amaliyotga tadbiq etishda pedagogik mahorat va uning asosiy tamoyillari.

Mustakil Uzbekistonimizda uzluksiz ta’lim tizimini islox kilishni yangi ta’lim standartlari asosida ta’lim va tarbiya jarayonini kayta tashkil etishga kirishilgan xozirgi kunda ukituvchi faoliyatigi uning pedagogik texnikasiga, pedagogik maxoratiga aloxida e’tibor berilmokda

Ukituvchilik - tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda xam sharafli va mas’uliyatli , shu bilan birga murakkab kasb xisoblanadi.
Mamlakatimizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni boskichma –boskich muvaffakiyatli amalga oshi rish kup jixatdan ukituvchi faoliyatiga, uning kasbiy nufuzini oshirishga boglikdir.Shunday ekan,soglom,xar tomonlama barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta’lim tizimida mexnat kilayotgan pedagog saviyasiga,texnikasiga,
Maxoratiga,tayyorgarligiga va fidoiyligiga ,yosh avlodni ukitish va tarbiyalash ishiga bulgan munosabatiga boglikdir.
Shunday ekan,ukituvchi mustakillik goyasiga e’tikodi, xar tomonlama rivojlangan ilmiy tafakkuri,kasbiga tegishli ma’lumoti,ya’ni uz fanining chukur bilimdoni,pedagogik mulokot ustasi,pedagogik –psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bulishi xamda turli pedagogik vaziyatlarni tezda sezishi,urganishi va baxolay olishi zarur.
Pedagogik texnika- ukituvchiga ukuv faoliyatida xam,ukishdan tashkari faoliyatida xam zarur bulgan umumiy pedagogik malakalar majmuidan tashkil topadi.
Pedagogik texnikaning tarkibiy kismlari-

1. 
   Nutk madaniyati-savodli gapirish,uz nutkini chiroyli va tushunarli,ta’sirchan kilib bayon etish,uz fikr-xis va tuygularini suzda anik ifodalash.
   
2. 
   Mimik pantomima – anik imo-ishora, maxnoli karash,ragbatlantiruvchi yoki ilik tabassum.
   
3. 
   Ukituvchining xissiy xolati-jiddiylik darajasi,umidbaxshlik,xayrixoxlik kayfiyatini saklash, uzining xissiy dam olishini tashkil kilish.
   

Ukituvchining pedagogik texnikasi - shunday bir malakalar yigindisiki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar kurib va eshitib turgan narsalar orkali ularga uz fikri va kalbini yetkazish imkonini beradi.Bolalar bilan bevosita muomala kilishda pedagogning xuddi shu malakalari uning xulk-atvorida namoyon buladi.Pedagogik texnika ukituvchilar malakalarining shunday yigindisidirki,u ukituvchining eng yaxshi ijodiy xulk-atvoriga,boshkacha kilib aytganda,xar kanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilariga samarali ta’sir kursatishga yordam beradi. Mukammal pedagogik texnika ukituvchining vakti va kuchlarini ijodiy ish uchun bushatib beradi,pedagogik uzaro ta’sir kursatish jarayonida ukuvchilar bilan muomala kilishda zarur suzni topish yoki muvaffakiyatli chikmagan gap oxangini tushuntirishga uz fikrini chalgitmaslik imkonini beradi.
Demak, pedagogik texnikani egallash ukituvchining uz kasb faoliyatidan kanoatlanish darajasining usishiga olib kelishi mumkin.Rivojlangan pedagogik texnika ukituvchiga ukuvchi bilan ishlaganda muomala kilish zarurligini, kerakli suz,gap,oxang,karash,imo-ishora,tez va anik topish, eng utki rva kutilmagan pedagogik vaziyatlarda osoyishtalikni va ta’lil kilish kobiliyatini saklab kolish xamda anik fikr yuritish imkonini beradi.Agar pedagogning nutki past,bilimi sayoz,tartibsiz bulsa,agar u bular-bulmas sabablar bilan uz xissiyotlariga erk bersa,estetik ongi bulmasa .u xolda “eng tugri ” suzlar xam, kerakli tadbirlar xam tarbiyalanuvchilarni na akl idrokiga va na xissiyotiga ta’sir kursatadi.
Uzluksiz ta’lim tizimini amalga oshirish jarayonida yosh avlodni kungildagidek ukitish va tarbiyalash xakida gap borar ekan, goyat murakkab va kup kirrali vazifani fakat malakali pedagogik maxoratga ega bulgan ukituvchi kadrlar bilan amalga oshirish mumkin.
Shunday ekan ukituvchilik- katta saxnatdir. Bunga esa osonlik bilan erishib bulmaydi. Buning uchun ukituvchilik kasbiga, ya’ni soglom avlodning chinakam murabbiysi bulishga xavasi, ishtiyoki zur, zamon talablarin tez va chukur tushunadigan, uz ilmiy, ijtimoiy - siyosiy saviyasini, pedagogik maxoratini izchillik bilan oshirib boruvchi, mustakillik goyasi va mafkurasi bilan puxta kurollangan xakikiy vatanparvar va mexnatsevar kishilargina erishib oladilar.
Pedagogik maxorat tugma yoki nasldan-nasilga utuvchi xususiyat emas, balki u xar bir ukituvchining uz ustida ishlashi, ijodiy mexnati jarayonida tashkil topada va rivojlanadi. Ilgor ukituvchining pedagogik maxorati tajribalaridan boshka ukituvchi urnganishi, undan ijodiy foydalanishi va uz faoliyatini ilgor tajribalar bilan boyitishi zarur.
Ukituvchining pedagogik maxorati asosan mashgulotlar jarayonida yakkol kurinidi. Ukuv mashgulotlari ilmiy, goyaviy va ommabob bulishi , turmush bilan, ukuvchilarni tayyorgarlik darajasi bilan uzviy boglanishi zarur. Ta’lim jarayonida ukituvchi bilan ukuvchilar urtasida jonli til, fikr almashuv, samimiy munosabat, xurmat va maksadga erishishda uzaro xamkorlik lozim.
Ta’lim va tarbiya jarayoni tasirchanligining yanada yuksak bulishi avvalo uktituvchining ilmiy saloxiyatiga, yoshlar oldidagi obrusiga, shaxsiy sifatlariga, ilmiy istidodiga, ta’lim soxasidagi tajriba va maxorati xamda ukuvchilar bilan urnatilgan dustona munosabatiga boglikdir.
Ukituvchining faoliyat maxorati.

1. 
   Ukituvchining mexnati-bexad izlanish va azob-ukubatli kechirmalar, kundalik ishlar, xafsalasi pir bulish, ilxom va betakror gururlanish omi, boshdan kechirilgan kuvonchdan kanoat xosil kilish.
   
2. 
   Ukituvchining san’ati. – bu kandaydir kul bilan ushlab bulmaydigan faxm farosat bilan amalga oshiriladigan narsalar.
   

Maxorat- bu yuksak va doim mukammal tarbiya va ta’lim san’ati. Uz ishining ustasi. Pedagog – bu yuksak madaniyat muta’assisi , uz fanini chukur biladigan , fan va san’atning munosib tarmoklarini, umumiy bolalar psixologiyasi masalalarini yaxshi tushunadigan, ta’lim va tarbiya usullarini mukammal egallagan kishidir.
A.S.Makaryonko pedagogik maxorat tarbiyachi ovozini xar xil uzgartira olishi va uzining imo-ishorasi bilan boshkarishiga boglik deb aytadi. Uz mimikasiga ega bulishi va kerak bulganda, uziga turli ifodalar bera olishi lozim. Ya’ni uz kayfiyatiga ega bulishi.kuvonish va gazablanish, xazil kilish,xarakatli yurishlarni tashkil etishni xam bilishi zarur.
Shunday kilib,ukituvchining maxorati avvalo,ukuv jarayonini shunday tashkil etish maxoratidirki, xar kanday nokulay sharoitda xam ukuvchilar tarbiyasi,bilimli rivojlanish saviyasiga erishish mumkindir. Maxoratli ukituvchi bulish uchun moxir ukituvchilar ishini kuzatish,mustakil ukish, maxsus adabiyotlar ni urganib, uz ishiga maxsus yangi usullarni kiritish zarur.
Pedagog maxoratining yana bir tarkibiy kismi ta’lim jarayonida samarali tarbiyaviy ishlarni tashkil kilish,ukuvchilarda yuksak axlokiy,vatanparvarlik.mexnatsevarlik,mustakillik xislatlarini shakllantirish bulib,pedagogik maxorat tarbiya jarayonida.bolalar bilan uzaro muomalada tarbiyalanib boradi.
Pedagogik maxoratga ega pedagogda faxm-farosat.bilim.chinakam ilmiy ta’lil kila olish kobiliyati,bolalar kalbini xis kila olish maxorati,bola shaxsiga moxirlik bilan avaylab yondasha olish,donolik.ijodiy dadillik,xayol va fantaziya kobiliyati kuchli bulishi shart.Pedagog uchun yana bir muxim narsa bu ukuvchining tashki kurinishidan uni ng ruxiy xolatini aniklashdir.
Pedagog munosabati-pedagogning ukuvchilar bilan tarbiya maksadida aloka urnatishdir.Pedagogik munosabat uchun gapirish madaniyatiga (talaffuz tarzi.nutk oxangi) tugri nafas olishga,ovozni kuya bilishga urganish muxim axamiyatga ega..Pedagog uz ovozini,yuzini boshkarishga ,pauza tutishga, imo-ishorani,mimikani tutishga urganishi kerak.
Buyuk rus pedagogi A.S.Makaryonkoning kuyidagi fikrlarini esga olish joizdir.” Bu yerga kel.” Deyishni 15-20
Xil oxangda gapirishga va yuzimni,gavdam va ovozimga 20 xil tus berishga urganganimdan sung, men uzimni xakikiy ustoz bula olishimni xis kildim.
Amerikalik pedagoglar xam pedagogik munosabatlar muammosiga katta e’tibor beradilar.J.Brofi va T.Gudning “Ukituvchi va ukuvchi munosabatlari” kitobida ukituvchining ukuvchilarni ajratib munosabat kilishga asoslangan “subxektiv” munosabatlar xususiyatlari ta’lil kilinadi.Ya’ni kupincha xolatlarda pedagoglar yokimtoy ukuvchilarga yaxshi munosabatda buladilar.ular uchun beparvo ukuvchilar e’tibordan chetda kolib, akl-zakovatli,intizomli,xarakatchan ukuvchilarga nisbatan yaxshirok muomalada buladilar.
Pedagogik munosabat usullarini uch turga ajratsa buladi- aktiv-faol,reaktiv-tezkor,sverxaktiv-uta faol.
Birinchi tur munosabatni kurishda tashabbuskor,ukuvchilar bilan buladigan mulokotlarni individual tarzda utkazadi.Kuyadigan vazifalarni tajribaga munosib tarzda uzgartirib boradi.nima kerakligini bilib, muomalasi maksadga erishishida yordam berishligini anglab yetadi.
Ikkinchi turi xam –vazifalar kuyishda egiluvchan,ammmo dildan bushrok,U uzi emas,balki ukuvchilar bilan buladigan munosabatga amrini utkazadi,maksadlari anik emas,fe’l-atvori yakkol munofikona.
Uchinchi turdagi ukituvchi ukuvchilarga xaddan ortik baxolar kuyadi va xayoliy munosabat modellarini kuradi.Agar ukuvchi faolrok bulsa,u isyonchi va bezori,agar sustkash bulsa,u dangasa va befaxm.Bunday baxolar ukituvchilarni munosib tarzda xarakat kilishga majbur kiladi va u doim xadan oshib ketib,ukuvchilarni uz koliplariga kiritadi
Shuningdek ,ukituvchining nutksiz munosabati xam pedagogik faoliyatda muxim urin tutadi va u uz ichiga kuyidagilarni oladi:

1. 
   Xis –xayajonnni ifodalaydigan xarakatlar - gavdani tutish,ishora,mimika,kadam tashlash,kuzma-kuz aloka.Bu yerda axborot yetkazuvchilar yukoridagilar bulib,ular katta rol uynaydi.Tadkikotlarga kura ukituvchining yuzi kimirlamasa, yoki kuzga kurinmasa,10- 15 foiz axborot yetkazilmaydi.Ukituvchi nigoxidan, gavda tutishidan ukuvchilar juda ta’sirlanadilar.
   
2. 
   Prosadika va ekstralingvistik ruy berishlar katoriga ovoz xususiyatlari kiradi.Ishtiyok,kuvonch,ishonchsizlik -baland ovoz bilan bildiriladi, gazab,kurkish - ancha baland ovoz bilan, kaygu,gam-alam, xorginlik odatda yumshok,pasaytirilgan ovozda bildiriladi.
   

Nutkning tezligi xam ukituvchining tuygularini aks ettiradi, tez nutk-xayajon va tashvishni,past nutk gamgin xolat,manmanlik,xoriganlikni bildiradi.
Pedagogik texnika – bu shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o‘z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. O‘quvchilar bilan bevosita muomala qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki ularning yo‘qligi) uning xulq atvorida namoyon bo‘ladi.
Pedagogik mahorat bu fahm – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yongishga qodir bo‘lgan nufuzli rahbarlikning, o‘quvchilar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan o‘quvchi shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo‘lgan qobiliyat majmuasidir.
Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo‘llari pedagog rahbarligidagi mashg‘ulotlar (pedagogik texnikani o‘rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash, ya’ni o‘quvchining o‘zida mohir pedagog shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o‘ynaydi Pedagogik texnika – bu shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o‘z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. O‘quvchilar bilan bevosita muomala qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki ularning yo‘qligi) uning xulq atvorida namoyon bo‘ladi.
“Ta’lim tugrisida”gi Konun , “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ukituvchipedagoglarga ularning kasbiy maxoratiga aloxida e’tibor berilgan.
Uzbekiston kelajagi buyuk davlat ekanligiga ishonish, bolalarni xalk pedagogikasi durdonalaridan,milliy kadriyatlarimiz asosida tarbiyalash,nutki ravon,tili boy bulishi kabi sifatlar bugungi kun ukituvchisidan talab etiladi.