1-mavzu: ta’lim tizimi va uni boshqarish metodologiyasi mavzu rejasi


Ta’limni boshqarish qonuniyatlari



Download 353,58 Kb.
bet3/24
Sana26.02.2022
Hajmi353,58 Kb.
#467558
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24
Bog'liq
MA\'RUZALAR 1-10 GACHA

Ta’limni boshqarish qonuniyatlari boshqaruv jarayonida turli elementlar va hodisalarning ob’ektiv ravishda mavjud bo‘lgan, takrorlanuvchi o‘zaro aloqalarini aks ettiradi. Ular umumiy va xususiyga bo‘linadi. Umumiy qonuniyatlar boshqaruvning barcha tizimlariga xos bo‘lsa, xususiylari ayrim ta’lim tashkilotlari va muassasalarining amal qilishi bilan bog‘liq.
Quyidagilarni boshqaruvning umumiy qonuniyatlari sirasiga kiritish mumkin: ustuvor samaradorlik va ongli rejali boshqarish; boshqaradigan va boshqariladigan tizimlarning, boshqarish sub’ekti va ob’ektining o‘zaro munosabati, boshqaruvda mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi jarayonlarini kuchaytirish. Ushbu qonuniyatlarni ko‘rib chiqamiz.
Ta’limni ongli boshqarishning ustuvor samaradorligi qonuniydir, chunki unda kechayotgan jarayonlarni rejali boshqarish tizimi amalda ushbu jarayonlarni beixtiyor tartibga soladigan bosh­qarish tizimlaridan samaraliroqdir. Hozirgi ta’limda boshqarishning barcha darajalarida dasturiy-maqsadli yondashuv, tizimli yondashuv va tahlil keng qo‘llanilayotganligi buning dalilidir.
Boshqaradigan va boshqariladigan tizimlar, boshqarish sub’ekti va ob’ektining o‘zaro munosabati qonuniyat ekanligi boshqaruv sohasining boshqaruv ob’ekti talablariga muvofiqligini bildiradi. Chunonchi, iqtisodiyotni rivojlantirishda 90-yillarning o‘rtalaridan ko‘zga tashlangan siljishlar mamlakatimizda butun boshqaruv apparatini muayyan o‘zgartirishni talab qildi, bu hol 1997 yildan boshlangan ta’lim va kadrlar tayyorlashdagi islohotlar majmuida o‘z ifodasini topdi. Natijada ta’lim va uni boshqarish tizimi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy o‘zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti talablariga mos tushgan holda barqaror rivojlanish tamoyilini kasb etdi.
Boshqaruvda mehnat taqsimoti va kooperatsiyalash jarayonlarining kuchayishini ham ta’limni boshqarishning umumiy qonuniyatlariga kiritish mumkin. Qonuniyat, birinchidan, boshqaruvda mehnatning bundan keyin ham gorizontal va vertikal taqsimotini aks ettiradi, bu hol boshqaruvning rivojlanganligi, boshqariladigan tizimlar ko‘lami kengayganligi, yangi funksiyalar va faoliyat turlari paydo bo‘lganligi bilan boQliqdir. Ikkinchidan, mehnat taqsimoti uning muvofiqlashtirilishini, ya’ni boshqaruv mehnatini kooperatsiyalashda o‘z ifodasini topadigan boshqaruv sub’ektlari ishi muvofiqlashtirilishini taqozo qiladi.
Agar umumiy qonuniyatlar umuman boshqaruvga xos bo‘lsa, xususiy qonuniyatlar boshqaruvning ayrim tomonlari va tizimlari uchun xosdir.
Quyidagilarni xususiy qonuniyatlar sirasiga kiritish mumkin: boshqaruv funksiyalarining o‘zgarishi, boshqaruv bosqichlari sonining maqbullashtirilishi, boshqaruv funksiyalarining jamlanishi va nazoratning keng tarqalish qonuniyati kabilar.
Ta’limni boshqarish funksiyalarining o‘zgarish qonuniyatlari boshqaruvning turli ierarxik darajalarida bir funksiyaning yuksalishi, boshqasining pasayishini bildiradi. Boshqaruv bosqichlari sonini maqbullashtirish qonuniyatlari boshqaruvning ortiqcha bo‘g‘inlarini bartaraf etishni taqozo qiladi, bu hol uning moslashuvchanligi va tezkorligini kuchaytiradi.
Ta’limni boshqarish funksiyalarini jamlash shundan iboratki, har bir boshqaruv bosqichi funksiyalarni ko‘proq jamlashga, ya’ni boshqaruv xodimlari sonini ko‘paytirishga intiladi. Barcha mamlakatlarda byurokratik apparat soni oshib borayotgani haqida ma’lumotlar bu qonuniyatni yaqqol namoyish etadi.
Nazoratning yoyilganlik qonuniyati qo‘l ostidagi xodimlar soni bilan boshqaruv xodimi tomonidan ularning faoliyatiga samarali rahbarlik qilish va ishlarini nazorat qilish imkoniyatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni aks ettiradi.
Ta’limni boshqarishning (ham umumiy, ham xususiy) qonuniyatlari ob’ektiv xususiyatga ega bo‘lib, kishilar faoliyatini boshqarish jarayonida amalga oshiriladi. Ta’limni boshqarish tamoyillarini shakllantirishda boshqaruv qonuniyatlari to‘liq hisobga olinishi kerak.
Ta’limni boshqarish tamoyillari — bu boshqaruv tizimi, tuzilmasi, boshqaruvni tashkil etishning asosiy talablarini belgilab beruvchi qoidalar demakdir. Boshqaruv tamoyillari ham, qonuniyatlar kabi, umumiy va xususiyga bo‘linadi.
Ta’limni boshqarishning umumiy tamoyillari universal tabiatga ega bo‘lib, boshqaruvning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi.
Quyidagilarni ta’limni boshqarishning umumiy tamoyillari sirasiga kiritish mumkin: aniq maqsadga yo‘naltirilganlik, rejalilik, bilimdonlik, intizomlilik, rag‘batlantirish, ierarxiklik (pog‘onalilik).
Aniq maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili dasturiy-maqsadli bosh­qaruvning mohiyati bilan belgilangan bo‘lib, har bir ta’limni boshqarish organi va uning har bir bo‘linmasi oldiga maqsadlar aniq qo‘yilishini ko‘zda tutadi. Bunda maqsad haqiqatan ham erishish mumkin bo‘lgan va iloji boricha aniq-ravshan belgilangan bo‘lishi kerakki, bu ish aqlga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi, xodimlar sa’y-harakatini uning ijrosiga safarbar etadi.
Aniq maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili qo‘yilgan maqsadlargina emas, balki ana shu maqsadlarning zarur resurslar bilan nisbati darajasini aniqlashni ham nazarda tutadi. Bunda maqsadlarni ularga erishish uchun zarur bo‘lgan asosiy resurslar bilan bog‘lashni ta’minlashgina emas, balki diqqat-e’tiborni maqsadlarga erishishga xalaqit berayotgan eng zaif bo‘g‘inga qaratish ham kerak bo‘ladi.
Ta’limni rejali boshqarish tamoyili ham dasturiy-maqsadli bosh­qarish bilan bog‘liq bo‘lib, harakat dasturini tuzish va uni amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Rejalilik ish sharoitini normallashtirish va uni ijrochilar o‘rtasida taqsimlashda ijrochilar xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish va ularga yo‘l-yo‘riq berishda, shuningdek har bir ishning va umuman dasturning bajarilishini hisobga olish va nazorat qilishni tashkil etishda namoyon bo‘ladi. Ushbu tamoyilning amalda bajarilishi butun boshqaruv tizimi reja asosida tashkil etilishiga olib keladi.
Bilimdonlik tamoyili menejerning boshqaruv ob’ektini bilishini, hech bo‘lmaganda, qarorlar qabul qilishda mutaxassislarning foydali maslahatlarini qabul qilishga qodirligini anglatadi. Bilimdonlik tamoyili mehnatning funksiyalar bo‘yicha gorizontal taqsimlanishi bilan bog‘liq.
Boshqaruvning har qanday tizimida har qanday darajada mavjud bo‘lishi kerak bo‘lgan intizom boshqaruvning ajralmas tamoyili hisoblanadi. Intizom rahbar ko‘rsatmalarining, lavozim vazifalarining, yo‘riqnomalarning, buyruqlarning va boshqa direktiv hujjatlarning shubhasiz bajarilishini ko‘zda tutadi. Intizom darajasi ko‘p jihatdan boshqaruv madaniyatini belgilaydi.
Бошqарув hаракатлари ўз мазмуни ва натижаларига кўра бир-биридан фарq qилади. Бошqарув функциялари hам шундан келиб чиqqан hолда фарqланади.
Биргина функциянинг ўзини турли шароитда амалга оширишда бошqарув вазифалари турлича бўлади. Масалан, таълим муассасаси ўqитувчи кадрлар билан тўлиq бутланган hолатда машg‘улотлар жадвалини режалаштириш — бир масала, ўqитувчилар анча етишмаган hолатда шу ishni bajarish esa mazmuniga ko‘ra murakkabroq masala.
Muayyan ta’lim muassasasini boshqarishda qanday funksiyalar amalga oshirilishi kerak? Ushbu savolga bir xil ma’noda javob berib bo‘lmaydi. Bu — ta’lim muassasasi o‘z oldiga qo‘ygan ta’lim vazifalariga ham, uning rivojlanishga yo‘nalganligiga ham, u ishlaydigan shart-sharoitga hamda boshqaruvga yondashuvga ham bog‘liqdir.
Boshqaruv tizimi tomonidan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan funksiyalarning barcha ta’lim muassasalari uchun bir xilda ro‘yxati mavjud emas. Masalan, bolalar bog‘chasi bilan ta’lim muassasasi birlashtirilgan ta’lim majmua-muassasasini boshqarish ta’lim muassasasi o‘z holicha faoliyat ko‘rsatadigan holatga nisbatan qo‘shimcha funksiyalarning bajarilishini taqozo qiladi. Ta’limni individuallashtirish, ta’lim jarayonining integratsiyalashuvini va variativligini ta’minlash vazifalari qo‘yiladigan ta’lim muassasasini boshqarish bunday vazifalar qo‘yilmaydigan ta’lim muassasasidagiga nisbatan keng ko‘lamdagi funksiyalarni bajarishni talab qiladi. Agar ta’lim muassasasi biron-bir tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, bu unda tegishli boshqaruv funksiyalari amalga oshirilishi lozimligini anglatadi.
Funksiyalar tarkibiga boshqariladigan ob’ektning o‘ziga xos xususiyatlaridan tashqari, boshqaruvga yondashuv ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Boshqaruv fikri evolyusiyasini ko‘rib chiqar ekanmiz, biz boshqaruv jarayonida ishlar qanday amalga oshirilishi kerakligi turli yondashuvlarda turlicha tushunilishini ko‘rdik. «Zo‘ravonlik va tilyog‘lamachilik» metodiga yo‘naltirilgan yondashuvda tashkilotning norasmiy tuzilmasi boshqaruvchilarning diqqat-e’tiboridan chetda bo‘ladi va unga nisbatan boshqaruv funksiyalari ishga solinmaydi. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvlarda tashkilot a’zolarining qoniqish hosil qilishi, jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhit, undagi joriy etilayotgan qadriyatlar, aksincha, tahlil va tartibga solish predmetiga aylanadi.
Ammo, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, boshqaruvga eng yaxshi yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim hollarda bir turdagi yondashuv samarali bo‘lsa, boshqa hollarda — boshqa turdagi yondashuv samarali bo‘ladi. Bu amalga oshirilayotgan boshqaruv funksiyalari tarkibi ham vaziyatga monand bo‘lishi kerakligini bildiradi.
Ushbu funksiyalar tarkibi ta’lim muassasasining rivojlanishga yo‘nalganlik darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Ta’lim muassasasi ma’muriyati hal qilishga intilayotgan asosiy vazifa uning barqaror faoliyat yuritishini qo‘llab-quvvatlashdan iborat bo‘lsa, innovatsion jarayonlarni boshqarish funksiyalari yo umuman bajarilmaydi, yoxud juda oz hajmda bajariladi. Innovatsion ta’lim muassasalarida esa, aksincha, yangiliklarni izlash va o‘zlashtirish jarayonlarini boshqarish funksiyalarini bajarishga sarflanadigan vaqtni o‘quv-tarbiya jarayonini boshqarish funksiyalarini bajarishga sarf­lanadigan vaqt bilan taqqoslash mumkin.
Boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv tizimida zarur ishlar bajarilishi kerak. Ana shu ishlardan biri parallel ravishda va muayyan vaqtgacha bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda bajarilsa, boshqalari — muayyan izchillikda bajariladi. Boshqaruv vazifalarini hal qilishda parallel ravishda va izchil bajariladigan harakatlarning ushbu yig‘indisi boshqaruv jarayonini hosil qiladi.
Boshqaruv vazifalari axborot bilan ishlash orqali amalga oshiriladi, shu bois boshqaruv jarayoni qator hollarda axborotni to‘plash, saqlash, ishlash va uzatish jarayoni sifatida belgilanadi. Ammo bunda asosiysi — aynan boshqaruvning o‘ziga xos mazmunini tashkil etuvchi narsa ochib berilmaydi. Televizon ko‘rsatuvlarni tayyorlash va translyatsiya qilishda ham axborot to‘planadi, saqlanadi, ishlanadi va uzatiladi, biroq bu boshqaruv jarayoni hisoblanmaydi.
Boshqa hollarda boshqaruv jarayoni qarorlarni ishlab chiqish jarayoni sifatida tushuniladi. Bu to‘g‘ri bo‘lsa-da, yetarli emas. Har bir inson o‘z hayotida ko‘plab qarorlar qabul qiladi, biroq bu boshqaruv qarorlari emas. Boshqaruv — bu shunchaki qarorlarni ishlab chiqish emas, balki ko‘plab odamlar birgalikda unumli ishlashi uchun zarur va yetarli bo‘lgan shart-sharoitni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rishdir.
Shu bois biz boshqaruvni bundan buyon boshqaruv sub’ekti tomonidan amalga oshiriladigan uzluksiz, izchillik faoliyat sifatida tushunamiz. Buning natijasida boshqariladigan ob’ekt qiyofasi va mazmuni shakllanadi hamda o‘zgaradi, birgalikdagi faoliyat maqsadlari aniqlanadi, ularga erishish usullari belgilanadi, uning ishtirokchilari o‘rtasidagi ish taqsimlanadi va ularning sa’y-harakatlari integratsiyalashtiriladi.
Boshqaruv jarayoni turkumlilik xususiyatiga ega. U amaliy harakatlarga ehtiyojni, maqsadlarni qo‘yishni aniqlashdan boshlanib, ularga erishish va bundan voz kechish bilan tugaydi. Boshqaruv turkumi ichida turli xatti-harakatlar ajratilishi mumkin.
Ushbu o‘rinda boshqaruv turkumi rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish singari to‘rt asosiy boshqaruv ishining yopiq izchilligi sifatida tushuniladi.
Rejalashtirish — bu faoliyat ko‘rinishlaridan biri ish bo‘lib, uni bajarish natijasida kelgusida qanday natijalarga erishilishi (maqsadlar qo‘yilishi) ko‘zda tutilayotganligi, buning uchun qanday harakatlar qanday izchillikda va qaysi muddatlarda bajarilishi kerakligi, ya’ni nima, qaerda va qay yo‘sinda amalga oshirilishi lozimligi belgilanadi. Kelgusi faoliyatni rejalashtirish ularga erishish uchun zarur bo‘lgan ishning maqsadi, tarkibi, tuzilmasi va bajarish muddatlarini belgilash demakdir.
Ammo faqat rejaning o‘zi yetarli emas. Odamlar birgalikda samarali ishlashi uchun kim va qanday ishlarni bajarishi (funksional majburiyatlari, huquqlari, javobgarligi), bunda kim bilan va qay yo‘sinda o‘zaro munosabatda bo‘lishi lozimligini belgilash (taqsimlash) kerak.
Bunday vazifalar hal etiladigan ish tashkil qilish deb ataladi.
Rejalashtirish va tashkil qilish ishini bajarish tufayli ta’lim muassasasi jamoasi a’zolarining kuch-g‘ayratini samarali birlashtirish uchun zarur, ammo yetarli bo‘lmagan shart-sharoit yaratiladi. Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, odamlar real bajarayotgan ishlar ularga qo‘yilayotgan rasmiy talablarga har doim ham mos kelavermaydi. Ijtimoiy tashkilotlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularga kiruvchi odamlar o‘z sabablariga ega bo‘lgan holda, o‘z oldilariga o‘zlari maqsad qo‘yishga qodirdirlar. Ular nimanidir qilishni xohlashlari va xohlamasliklari va shunga qarab ishlashlari mumkin. Odamlar tashkilotga kelgach, u o‘zlarining manfaatlarini amalga oshirish imkonini berishini xohlashadi. Bu hol yuz bermasa, ular yo tashkilotdan ketadilar yoki salohiyatlari va iqtidorlarini ishga to‘liq safarbar etmaydilar.
Birgalikdagi ish samarali bo‘lishi uchun, birinchidan, ijrochilar ulardan qanday natijalar va qachon kutilayotganligini yaxshi tushunishlari; ikkinchidan, ular bunga erishishdan manfaatdor bo‘lishlari; uchinchidan, ular o‘z ishlaridan qoniqish hosil qilishlari; to‘rtinchidan, jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhit unumli ishlash uchun qulay bo‘lishi zarur.
Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo‘lsa, ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi shart-sharoit o‘zgarmagunga qadar nimani, qaerda va qay yo‘sinda bajarishlarini bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o‘zgarishlar rejalashtirilgan harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tuQdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi imkoniyatlarni ochishi mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o‘zgarishlarga o‘z vaqtida munosabat bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo‘lishi lozim. Bunday axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini aniqlash uchun nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga oshirish zarur.
Boshqaruv nazorat tufayli o‘zi usiz faoliyat yuritmaydigan eng muhim tarkibiy qism — qayta aloqaga ega bo‘ladi. Nazorat boshqa­ruvning «ko‘zini ravshan» va o‘zgarishlarga nisbatan ta’sirchan qiladi. Ushbu o‘zgarishlarga munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish va rahbarlik qilish orqali amalga oshiriladi. Natijada boshqaruv davrasi yopiq holga keladi.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab tuzilmaga ega bo‘lib, o‘zi ham ko‘plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u rejalashtirish, vaziyatni tahlil etish, prog­nozlash, maqsad qo‘yish, samaradorlikni baholash, ish rejasining biron-bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish kabilarni o‘z ichiga olishi mumkin. Rahbarlik qilish qo‘l ostidagi xodimlarga topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil qilish, qo‘l ostidagi xodimlarning ishini baholash, taqdirlash va jazolash haqida qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor qilish, nizoli vaziyat­larni hal qilishni va h. k. ko‘zda tutadi.
Ta’lim muassasasini boshqarishda bitta emas, balki ko‘plab bosh­qaruv turkumlari amalga oshiriladi. Bu turkumlar ierarxik tuzilmaga ega — xususiy turkumlar nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi. Masalan, ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiya jarayonini boshqa­rishning umumiy turkumida boshlanQich va umumiy o‘rta ta’limni rejalashtirish, tashkil etish, unga rahbarlik va uni nazorat etish turkumlari ajratib ko‘rsatiladi. Bu turkumlar ham, o‘z navbatida, murakkab tuzilmaga ega. Masalan, boshlang‘ich ta’limni boshqarish turkumi ichida va ayrim sinflar, predmetlarni o‘rganishni rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish turkum­lari ajratiladi.
Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg‘ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir o‘qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun javob beruvchi ta’lim muassasasi rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini kuzatib borishi kerak.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.
Samaradorlik tushunchasi, garchi ijtimoiy munosabatlar jarayonida ko‘p qo‘llanilsa-da, boshqaruv nazariyasida eng kam ishlangan tushunchalardan biridir. Samaradorlikning umumiy nazariyasi mavjud bo‘lmaganligi bois ushbu yo‘nalishdagi barcha urinishlar hozircha kutilgan natijaga olib kelmadi. Faoliyatning turli sohalarida samaradorlikning o‘z xususiy ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ammo ta’limda bugungi kunda bunday ko‘rsatkichlar yo‘q. Shunga qaramay, samaradorlik tushunchasi sifatga yo‘naltirishda juda muhim va foydalidir. Vazifaning butun murakkabligini anglagan holda, boshqaruv samaradorligi nima ekanligini aniqlashga urinib ko‘ramiz.
Samaradorlik haqida gapirishdan oldin faoliyat unumdorligi tushunchasini kiritamiz. O‘ar qanday faoliyat ozmi-ko‘pmi unumli bo‘ladi. Unumdorlik — bu qandaydir vaqt ichida olingan natijalarning foydaliligi va u bilan bog‘liq xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatuvchi faoliyat xususiyati demakdir.
Unumdorlikdan ko‘pincha boshqaruv samaradorligi ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Garchi faoliyat unumdorligi bilan bosh­qaruv samaradorligi bir-biriga bog‘liqligi shubhasiz bo‘lsa-da, biroq ular bitta narsa emas. Ta’limning boshqa ta’lim muassasasiga nisbatan yuqoriroq natijalari ushbu ta’lim muassasasida boshqaruv sifati yuqori bo‘lishidan har doim ham dalolat beravermaydi.
Masalan, ta’lim muassasasi ajoyib moddiy bazaga ega bo‘lsa, moliyalashtirishning qo‘shimcha manbalari hisobiga o‘qituvchilarga boshqa ta’lim muassasalaridagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to‘lay olsa, ushbu barcha ne’matlardan mahrum bo‘lgan oddiy ta’lim muassasasidagiga qaraganda ta’lim sifati yuqoriroq bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Lekin masala har bir ta’lim muassasasi o‘zida mavjud imkoniyatlardan nechog‘li yaxshi foydalanayotganligidadir.
Boshqaruv sifatini baholash aynan shu savolga beriladigan javobga boQliq. Boshqaruv o‘z vazifasiga ko‘ra foydali natija olish uchun imkoniyatlardan to‘liq foydalanishni ta’minlashi kerak. Ushbu vazifani qanchalik yaxshi uddalasa, u shunchalik samarador bo‘ladi.
Boshqaruv samaradorligi deganda erishilgan va erishish mumkin bo‘lgan unumdorlik o‘rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi xususiyatni tushunamiz.
Bunday ta’rifni faoliyat ko‘rsatishni boshqarishga nisbatan ham, rivojlanishni boshqarishga nisbatan ham ishlatsa bo‘ladi. Lekin bu holatlarning har birida turli natijalar va turli xarajatlar hisobga olinishi kerak. Ta’lim muassasasi o‘zi uchun ta’lim sifati iloji boricha yuqori darajada bo‘lishini ta’minlay oladi (bu yuqori samaradorlik hamda faoliyat yuritishni boshqarishdan dalolat berishi mumkin), ammo ayni paytda u yangiliklarni o‘zlashtirish va o‘zining salohiyatini kuchaytirish uchun ob’ektiv tarzda ta’limning mavjud imkoniyatlaridan foydalanmasligi mumkin. Bu ta’lim muassasasini rivojlantirishni boshqarish samaradorligi pastligidan dalolat beradi.
Ta’limni boshqarish va bilimdonlik. Ta’limni ongli boshqarishning ustuvor samaradorligi qonuniydir, chunki unda kechayotgan jarayonlarni rejali boshqarish tizimi amalda ushbu jarayonlarni beixtiyor tartibga soladigan bosh-qarish tizimlaridan samaraliroqdir. Hozirgi ta’limda boshqarishning barcha darajalarida dasturiy-maqsadli yondashuv, tizimli yondashuv va tahlil keng qo‘llanilayotganligi buning dalilidir.
Boshqaradigan va boshqariladigan tizimlar, boshqarish sub’ekti va ob’ektining o‘zaro munosabati qonuniyat ekanligi boshqaruv sohasining boshqaruv ob’ekti talablariga muvofiqligini bildiradi. Chunonchi, iqtisodiyotni rivojlantirishda 90-yillarning o‘rtalaridan ko‘zga tashlangan siljishlar mamlakatimizda butun boshqaruv apparatini muayyan o‘zgartirishni talab qildi, bu hol 1997 yildan boshlangan ta’lim va kadrlar tayyorlashdagi islohotlar majmuida o‘z ifodasini topdi. Natijada ta’lim va uni boshqarish tizimi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy o‘zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti talablariga mos tushgan holda barqaror rivojlanish tamoyilini kasb etdi. Quyidagilarni boshqaruvning umumiy qonuniyatlari sirasiga kiritish mumkin: ustuvor samaradorlik va ongli rejali boshqarish; boshqaradigan va boshqariladigan tizimlarning, boshqarish sub’ekti va ob’ektining o‘zaro munosabati, boshqaruvda mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi jarayonlarini kuchaytirish. Ushbu qonuniyatlarni ko‘rib chiqamiz. Boshqaruvda mehnat taqsimoti va kooperatsiyalash jarayonlarining kuchayishini ham ta’limni boshqarishning umumiy qonuniyatlariga kiritish mumkin. Qonuniyat, birinchidan, boshqaruvda mehnatning bundan keyin ham gorizontal va vertikal taqsimotini aks ettiradi, bu hol boshqaruvning rivojlanganligi, boshqariladigan tizimlar ko‘lami kengayganligi, yangi funksiyalar va faoliyat turlari paydo bo‘lganligi bilan boQliqdir. Ikkinchidan, mehnat taqsimoti uning muvofiqlashtirilishini, ya’ni boshqaruv mehnatini kooperatsiyalashda o‘z ifodasini topadigan boshqaruv sub’ektlari ishi muvofiqlashtirilishini taqozo qiladi. Agar umumiy qonuniyatlar umuman boshqaruvga xos bo‘lsa, xususiy qonuniyatlar boshqaruvning ayrim tomonlari va tizimlari uchun xosdir. Quyidagilarni xususiy qonuniyatlar sirasiga kiritish mumkin: boshqaruv funksiyalarining o‘zgarishi, boshqaruv bosqichlari sonining maqbullashtirilishi, boshqaruv funksiyalarining jamlanishi va nazoratning keng tarqalish qonuniyati kabilar. Ta’limni boshqarish funksiyalarining o‘zgarish qonuniyatlari boshqaruvning turli ierarxik darajalarida bir funksiyaning yuksalishi, boshqasining pasayishini bildiradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi darajasida asosan ta’lim mazmunini qamrab olgan strategik vazifalar (o‘quv rejalari, dasturlari, davlat ta’lim standartlari, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va boshqalar) hal qilinsa, ta’lim muassasasi darajasida ko‘proq umumiy o‘rta ta’lim maqsadlarini amalga oshirish bilan bog‘liq taktik masalalar hal etiladi.
Boshqaruv bosqichlari sonini maqbullashtirish qonuniyatlari boshqaruvning ortiqcha bo‘g‘inlarini bartaraf etishni taqozo qiladi, bu hol uning moslashuvchanligi va tezkorligini kuchaytiradi. Ta’limni boshqarish funksiyalarini jamlash shundan iboratki, har bir boshqaruv bosqichi funksiyalarni ko‘proq jamlashga, ya’ni boshqaruv xodimlari sonini ko‘paytirishga intiladi. Barcha mamlakatlarda byurokratik apparat soni oshib borayotgani haqida ma’lumotlar bu qonuniyatni yaqqol namoyish etadi. Nazoratning yoyilganlik qonuniyati qo‘l ostidagi xodimlar soni bilan boshqaruv xodimi tomonidan ularning faoliyatiga samarali rahbarlik qilish va ishlarini nazorat qilish imkoniyatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni aks ettiradi. Ta’limni boshqarishning (ham umumiy, ham xususiy) qonuniyatlari ob’ektiv xususiyatga ega bo‘lib, kishilar faoliyatini boshqarish jarayonida amalga oshiriladi. Ta’limni boshqarish tamoyillarini shakllantirishda boshqaruv qonuniyatlari to‘liq hisobga olinishi kerak. Ta’limni boshqarish tamoyillari — bu boshqaruv tizimi, tuzilmasi, boshqaruvni tashkil etishning asosiy talablarini belgilab beruvchi qoidalar demakdir. Boshqaruv tamoyillari ham, qonuniyatlar kabi, umumiy va xususiyga bo‘linadi. Ta’limni boshqarishning umumiy tamoyillari universal tabiatga ega bo‘lib, boshqaruvning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi. Quyidagilarni ta’limni boshqarishning umumiy tamoyillari sirasiga kiritish mumkin: aniq maqsadga yo‘naltirilganlik, rejalilik, bilimdonlik, intizomlilik, rag‘batlantirish, ierarxiklik (pog‘onalilik). Aniq maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili dasturiy-maqsadli bosh¬qaruvning mohiyati bilan belgilangan bo‘lib, har bir ta’limni boshqarish organi va uning har bir bo‘linmasi oldiga maqsadlar aniq qo‘yilishini ko‘zda tutadi. Bunda maqsad haqiqatan ham erishish mumkin bo‘lgan va iloji boricha aniq-ravshan belgilangan bo‘lishi kerakki, bu ish aqlga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi, xodimlar sa’y-harakatini uning ijrosiga safarbar etadi. Aniq maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili qo‘yilgan maqsadlargina emas, balki ana shu maqsadlarning zarur resurslar bilan nisbati darajasini aniqlashni ham nazarda tutadi. Bunda maqsadlarni ularga erishish uchun zarur bo‘lgan asosiy resurslar bilan bog‘lashni ta’minlashgina emas, balki diqqat-e’tiborni maqsadlarga erishishga xalaqit berayotgan eng zaif bo‘g‘inga qaratish ham kerak bo‘ladi.



Download 353,58 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish