1-mavzu: sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor munosabatlaridagi o‘rni reja

Mulk va mulkiy sug‘urta tushunchalari.
Mulk ob’ektlariga er, er osti boyliklari, usimlik va xayvonot dunyosi, okar suvlar, imorat va inshootlar, asbob va uskunalar, moddiy va madaniy yodgorliklar va boshkalar kiradi.
Mulkning mavjudligi sanoat, kishlok xujaligida ishlab chikarishni tashkil kilishning eng muxim shartidir.
Mulkiy sug‘urta, davlat va xususiy sug‘urta tashkilotlari faoliyatida etakchi urinni egallaydi. Mulkni mulk egalari orkali sug‘urtalash mulkiy sug‘urta deb ataladi. Sug‘urta ishida avvalo sug‘urta turlarini aniklash kerak. Ob’ekt va sub’ektlarni urganish muxim. Rivojlangan mamlakatlarda mulkni xar jixatdan urganib, keyin shartnoma tuziladi. Mol—mulk sug‘urta kilinganda mulklar xujalik yuritish buyicha turkumlanadi: mulk kimga tegishli, sanoatgami yoki kishlok xujaligigami aniklanadi.
Mol-mulk sug‘urta kilinganda sug‘urta puli mol-mulkning shartnoma tuzilayotgan vaktdagi xakikiy kiymatidan oshmasligi lozim.
Mulk sug‘urtasining shartlari.
Mol-mulk sug‘urtasining tarif stavkalari quyidagicha tarmoklanadi:

• 
  Sanoat va boshka xujalik tarmoklari;
  
• 
  Mol-mulkning tula yoki kisman sugurtalanishi buyicha tarmoklar;
  
• 
  Mol-mulkning bir necha sug‘urta xodisalardan sug‘urtalanishi buyicha tarmoklar.
  

Odatda sug‘urta xodisasi sodir bulgandan sung sug‘urtalanuvchi bu xakda 3 kun muddatda sug‘urta tashkilotiga xabar berishi kerak. Maxsus komissiya sug‘urta xodisasi sabablarini urganadi va zarar kiymatini aniklaydi. Kurilgan zararning xisob-kitobi 10 kun muddatda aniklanadi. Sug‘urta koplamalari 20 kun ichida tulanadi. Bu shartlar sug‘urta tashkilotlarida xar xil bulishi mumkin.
Mol-mulk sug‘urtalanganda franshiza usuli kullaniladi. Franshiza — xar xil sabablar bilan sodir buladigan zararning umumiy mikdorini sug‘urta tashkiloti xisobidan koplanmaydigan kismi sug‘urta franshizasi deb ataladi. Franshiza kullanilganda zarar mikdori sug‘urta tashkiloti tomonidan koplanadigan va koplanmaydigan kismlarga bulinadi. Masalan, franshiza 100$ mikdorida kullanilsa, keltirilgan zarar $90 bulsa, zarar koplanmaydi. $200dan iborat bulsa, u xolda $100 koplanib, kolgan kismini franshiza tashkil kiladi. Franshiza sug‘urta kompaniyalarini mayda tulovlardan ximoya kiladi.