1-mavzu: sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor munosabatlaridagi o‘rni reja

Tadbirkorlik tavakkalchiligi sugurtasi.
Xar bir tadbirkor bozor sharoitida ish yuritadi. Uning faoliyati tashabbusiga, soxani yaxshi bilishiga, shart-sharoitni urganishiga boglik. Omadi kelsa, foyda oladi, aksida zarar kuradi, chunki u faoliyatini tavakkalchilik asosida yurgizadi. Tadbirkor ish boshlashdan avval sug‘urta tashkiloti bilan shartnoma tuzadi. Sug‘urta tashkiloti tadbirkorga kuradigan zararlarni oldini olish va ularni kamaytirishga kumak beradi.
Tadbirkor zarar kurishi mumkin xollar:

• 
  ishlab chikarish va savdoda buzilish bulsa;
  
• 
  bozor sharoiti uzgarsa;
  
• 
  tovar etkazib beradigan tomon shartnomani buzsa va iste’molchi shartnomaga rioya kilmasa.
  

Sug‘urta tashkilotlari tadbirkor kurgan barcha zararni, koplashga xarakat kiladi. Sug‘urta summasini aniklashda shartnomada ikki xil usul kullaniladi: sug‘urta summasi, sug‘urta operatsiyalariga ishlatilgan mabaglar asosida belgilanadi;
Tavakkalchilik sug‘urtasi soxasida quyidagi shartlarga rioya kilish lozim:

• 
  sug‘urta tavakkalchiligi taxmin kilingan voqea bulib, ana shu voqea yuz berishdan sug‘urta kilish amalga oshiriladi;
  
• 
  sug‘urta shartnomasida va konunda nazarda tutilgan voqeaning yuz berganligi sug‘urta xodisasi xisoblanadi. Bunday xodisa yuz berganda sug‘urtalovchining sug‘urtalanuvchiga sug‘urta kilingan shaxsga yoki uchinchi shaxsning uziga daxldor sug‘urta xodisasi yuz berganda esa sug‘urta ta’minoti sifatida amalga oshiriladi.
  

Sug‘urta shartnomasi sug‘urtalanovchi (xususiy shaxs, xususiy biznes, davlat korxonasi yoki hukumat tashkiloti) va sug‘urtalovchi o‘rtasida tuzildadi. Ko‘p holatlarda broker (maslahatchi, agent) sug‘urtalanuvchi nomidan sug‘urtalovchi bilan muzokara olib boradi⁴.
Sug‘urta biznesida harakat qiluvchi tashkilotlarni, xususan o‘rtakashlarni quyidagicha tasniflash mumkin:
1. Individual korxona (uning egasi bo‘lib xususiy shaxs hisoblanadi).
Masalan:

• 
  kichik dukonlar;
  
• 
  katta bo‘lmagan brokerlik sug‘urta firmalari;
  
• 
  shaxsiy xizmatlarni bajaruvchi biznes: vodoprovodchiklar, sartaroshlar.
  

2. Sherikchilik korxonalar (egalari bo‘lib bir necha shaxs hisoblanadi).
Masalan:

• 
  bir qator maslahat va yuridik firmalar;
  
• 
  ba’zi bir birja va sug‘urta brokerlari.
  

3. Mas’uliyati cheklangan aksiyadorlik jamiyatlari(egalari bo‘lib aksiyadorlar hisoblanadi).
4. O‘zaro jamiyatlar (egalari bo‘lib sug‘urta jamiyatlarining a’zolari hisoblanadi).
Masalan:

• 
  kooperativ jamiyatlar;
  
• 
  hayotni sug‘urtalash bo‘yicha o‘zaro firmalar⁵.
  

5. Davlat korporatsiyalari.