|
Ishning maqsadi:
Talabalarga mantiqiy dasturlash tizimini o’rgatishdan iborat.
Masalaning qo`yilishi:
So’rovlarni turlarga ajratgan holda, baza tizimlarida
ishlatishni o’rganishdan iborat.
Topshiriqlar:
1. Ma'lumotlarni qanday qilib loyihalash mumkin.
2. O’zaro munosabatlar jadvalining satrlar bog’lanishlari qanday bo’ladi.
Ma’lumotlar bazalaridan foydalanadigan zamonaviy tizimlarning asoslari
relyatsion ma’lumotlar modellari hisoblanadi. Ushbu modelda domen ma’lumot-
larini ifodalovchi munosabatlar o’zaro munosabatlar deb nomlangan ikki o’lchovli
jadvallarda tashkil etililadi.
1-rasmda relyatsion munosabatlar jadvalining umumiy ko’rinishi keltirilgan va
relyatsion modelning asosiy shartlari tushuntirilgan.
Kalit Atribut nomi
Talaba_Kodi
Talabaning_Ismi
Fakul’tet
Kurs
0043
Qarshiyev
Fiz-Mat
1
2004
Samanov
Tarix
2
5162
Saidov
Pedagogika
2
0007
Abdiyev
Himiya
4
0634
Toyloqov
Fizkultura
3
0228
Toirov
Biologiya
4
1735
Tog’ayev
Fiz-Mat
1
atributlar
Aloqa -
bu 1-rasmda ko’rsatilgan jadvalga o’xshash satrlar va ustunlardan tashkil
topgan jadval. Aloqalar jadvalining yuqori qatoriga munosabatlar sarlavhasi
deyiladi. O’zaro aloqalar va jadval atamalari odatda sinonim sifatida ishlatiladi,
atamalar jadvali SQL-da keng qo’llaniladi.
O’zaro munosabatlar jadvalining satrlari bog’lanishlar yoki yozuvlar deb
ataladi. Ustunlar atributlar deb ataladi. Atamalar - atribut, ustun, maydon -
odatda sinonim sifatida ishlatiladi. Har bir atribut ma’lum bir munosabatlar
jadvalida noyob bo’lishi kerak bo’lgan nomga ega, ammo turli jadvallarda
bu atributlar nomlari mos kelishi mumkin.
Aloqalar jadvalidagi bog’lanishlar soni munosabatlarning kardinal raqami,
ustunlar soni esa munosabatlar darajasi deb ataladi.
Aloqaning kaliti yoki asosiy kaliti - bu satrlarning noyob identifikatori, ya’ni
atribut (atributlar to’plami), ular uchun har doim bu atributning bir xil
qiymatiga ega bo’lgan satrlar (atributlar to’plami) mavjud emas.
Yuqoridagi jadvalda, kalit atributi nomi bo’lgan katak qo’shaloq chiziq
sifatida qo’shaloq chegaraga ega.
Aloqa domeni bu ma’lum atributning qiymatlari sifatida tanlanishi mumkin
bo’lgan qiymatlar to’plamidir. Ya’ni, jadvalda istalgan vaqtda mavjud
bo’lgan atribut qiymatlarining aniq to’plami ushbu atribut aniqlanadigan
domen qiymatlari to’plamining pastki qismi bo’lishi kerak. Umumiy holda,
turli xil atributlarning qiymatlari bitta domenda aniqlanishi mumkin.
Domenlarning turli atributlar qiymatlarini taqqoslash operatsiyalariga
cheklovlar qo’yishi juda muhimdir. Ushbu cheklashlar shunchaki bitta
domenda aniqlangan atributlarning qiymatlari bir-biri bilan to’g’ri
taqqoslanishi mumkinligidir.
Aloqador ma’lumotlar bazasi munosabatlari quyidagi xususiyatlarga ega.
munosabatlarda takroriy juftliklar bo’lmasligi kerak;
munosabatlararo bog’lanishlar buyurtma qilinmaydi;
munosabatlar atributlari ham buyurtma qilinmaydi.
O’zaro munosabatlarning bu xususiyatlaridan muhim natijalar kelib chiqadi.
Bog’lanmalarning o’ziga xosligi har doim o’zaro bog’liqlikda atributlar yoki
atributlar to’plamining mavjudligini aniqlaydi, boshqacha aytganda, munosabat-
larda har doim birlamchi kalit mavjud bo’ladi.
Bazalarda tartibning buzilishi shundan iboratki, biron bir kalit bilan murojaat
qilish vaqtida,boshqa kalitga murojaat qilishning imkoni yo’q, ikkinchidan, bazada
birinchi tur ma’lumotlar, oxirgi, oldingi, keyingi va hokazo kabi tushunchalar
mavjud emas.
Agar buzilgan atributlar mavjud bo’lsa ularni so’rovlarda hal qilishning
yagona yo’li - bu atribut nomidan foydalanish hisoblanadi.
Baza tuzishda ikki nusxadagi to’rlarning yo’qligi bilan bog’liq munosabat-
larning xususiyati to’g’risida muhim izoh berish kerak. Ushbu nuqtada, SQL
relatsion modelga to’liq mos kelmaydi. Aynan: so’rovlar natijasi bo’lgan
munosabatlarda SQL bir xil satrlarning mavjudligini ta’minlaydi. Ularni yo’q
qilish uchun so’rovda DISTINCT kalit so’zidan foydalaniladi (pastga qarang).
Aloqador ma’lumotlar bazalaridagi ma’lumotlar, qoida tariqasida, o’zaro aloqalar
jadvalida emas, balki bir nechta ustun ichida saqlanadi. O’zaro bog’langan
ma’lumotlarning bir nechta jadvallarini yaratishda ma’lumotlar bilan yanada
murakkab operatsiyalarni bajarish, ya’ni yanada murakkab ishlov berish mumkin
bo’ladi. Shuning uchun bir nechta jadvallarga tegishli ma’lumotlar bilan ishlashda,
tashqi kalit deb ataladigan tushuncha muhimdir. Jadvalning tashqi kaliti bu jadval-
ning atributi (atributlar to’plami) bo’lib, uning har bir qiymati har doim boshqa
jadvaldagi kalit bo’lgan atributlarning qiymatiga to’g’ri keladi. Tashqi kalitlar turli
jadvallarning atributlari qiymatlarini bog’lash uchun ishlatiladi. Bog’lanish
kalitlari yordamida ma’lumotlar bazasining mos yozuvlar yaxlitligi, ya’ni bir xil
ob’ektlarni tavsiflovchi, ammo turli jadvallarda saqlanadigan ma’lumotlarning
izchilligi ta’minlanadi.
AMALIY ISH №3
Mavzu. Intelekt ma’lumot.
Do'stlaringiz bilan baham: |
