1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

Sotsial tengsizlik haqida nazariyalar. Eng mashxur nazariy yondashuvlar Karl Marks (1818—1883) va Maks Veber (1864—1920) tomonidan ishlab chiqilgan. Ular­ning g‘oyalari keyin ishlab chiqilgan deyarli barcha stratifikatsiya nazariyalariga asos bo‘ldi. Ulardan tashqari, biz Erik Odin Rayt va Frenk Parxinning yangi nazariyalarini ko‘rib chiqamiz. Marks va Veber g‘oyalari umuman sotsiologiya va uning alohida sohalari rivojlanishiga katta xissa qushdi.

Marks Germaniyada tug‘ilgan, lekin hayotining asosiy qismini Buyuk Britaniyada o‘tkazgan. Uning g‘oyalari doimo ziddiyatli bo‘lgan. Ko‘pchilik mualliflar, shu jumladan Maks Veber ham, uning siyosiy qarashlarini inkor qila turib, ko‘pincha, ularga asoslangan.

Marksning ko‘p asarlari stratifikatsiya mavzusi bilan va birinchi o‘rinda, ijtimoiy sinf tushunchasi bilan bog‘liq, biroq, qizig’i shundaki, u bu tushunchaning sistematik tahlilini bermagan. Marks to umrining oxirigacha ishlagan qo‘lyozmasi ( keyinchalik uning asosiy asari — “Kapital” ning bir qismi sifatida chop etilgan) “Sinfni nima tashkil qiladi?” degan savolga to‘xtagan. Shunday qilib, Marksning sinf tushunchasi uning butun ilmiy merosi ichidan yig‘ib olinishi kerak. Uning sinflar mavzusiga ko‘plab murojaatlari ba’zan bir-biriga zid kelib qolishi tufayli, olimlar doimo Marks bu gal nimani nazarda tutayotganligi haqida baxs yuritadilar. Shunga qaramay, uning konsepsiyasidagi asosiy jihatlar aniq va ravshan.

Maks Veber ham, Marks singari olmon edi. Kasallik uni klassik ilmiy mansabga erishishiga yo‘l qo‘ymadi, biroq u birmuncha davlatga ega edi va hayotining ko‘p qismini ilmiy ishlarga bag‘ishlay oldi. Veber sotsiologiyaning asoschilaridan biri hisoblanadi, lekin uning qiziqishlari doirasi ancha kengroq, bo‘lib, tarix, huquq nazariyasi, iqtisod va dinning ko‘p jihatlarini qamrab olar edi.

Veberning stratifikatsiya mavzusiga yondashuvi u takomillashtirib modifikatsiya qilgan Marks g‘oyalarining tahliliga asoslanadi. Bu ikki nazariya o‘rtasida ikki muhim xususiyati mavjud.

Birinchidan, Veber, Marksning sinflar obyektiv iqtisodiy ahvol bilan bog‘liqdigi haqidagi tasavvurlariga qo‘ushil­gan holda, sinflar shakllanishiga Marks ko‘rsatganidan ancha ko‘proq omillar ta’sir qiladi deb hisoblagan. Veber fikricha, sinflarga bo‘linish faqatgina ishlab chiqarish vositalariga ega bo‘lish yoki bo‘lmaslik emas, balki mulk bilan bevosita bog‘iq bo‘lmagan iqtisodiy farqlar bilan ham belgilanadi. Bu omillarga birinchi o‘rinda, insonning biror ishni bajara olish-olmasligini belgilovchi mahorat va malaka kiradi. Professionallar va boshqaruvchilar toifasiga kiruvchi shaxslar ham ishga yo‘llanadilar, lekin ularning maoshlari va ish sharoitlari ishchilarnikiga qaraganda yaxshiroq. Malaka guvohnoma- emas, mish-mishlarga asoslangan yanglish fikrga moyilliq yangi ma’lumotlar oldida xam bu fikrni o‘zgartira olmaslikdir. In­sonlar uz guruhi vakillariga nisbatan ijobiy va o‘zgalarga nisbatan salbiy noxolis fikrda bo‘lishlari mumkin. Ma’lum guruhga nisbatan salbiy fikrga ega bo‘lgan inson u guruh vakillarini xolisona tinglashni xoxlamaydi.

Diskriminatsiya bir guruh vakillardan boshqalarda mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni tortib olishni nazarda tutadi. Masa­lan, oq tanlilar ishlashi mumkin bo‘lgan ishga individlarni olinmasligi. Bid’atlar odatda diskriminatsiyaga asos bo‘lishiga qaramasdan, bu ikki hodisa bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan xolda ham yuz berishi mumkin. Insonlar munosabati bid’atga asoslangan bo‘lsa xam, aniq xatti-harakatlarga olib kelmasligi mumkin. Xuddi shunday, diskriminatsiya ham bid’atga to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqador bo‘lmasligi mumkin. Masalan, oq tanlilar asosan qora tanlilar istiqomat qiladigan joyda kuchmas mulk sotib olishdan bosh tortishlari mumkin. Lekin buning sababi qora tanlilarga bo‘lgan salbiy munosabat emas, balki bu joy­da kuchmas mulk narxlari tushib ketishidan xavfsirash bo‘lishi mumkin. Bu xolda bid’atlar ham diskriminatsiyaga ta’sir qiladi, lekin bilvosita.