1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

Revolyutsion va evolyutsion taraqqiyot shakllarining mazmuni.
Avvalo, biz revolyusiya tushunchasiga mumkin qadar aniqroq, ta’rif berishimiz kerak. Kundalik hayotda bu atama turlicha talqinlarga ega. Masalan, davlat tuntarilishi, bir guruh yetakchilarning siyosiy institutlar va hokimiyat tizimini sezilarli o’zgarishlarsiz ikkinchi tizim bilan almashtirish aniq, sotsiologik ma’noda revolyusiya, deb atalishi mumkin emas. Revolyusiya, deb faqat bir qator sharoitlarga javob beradigan hodisalargina atalishi mumkin.
Hodisalar paydar-payligi, agar unda ommaviy ijtimoiy harakat kuzatilmasa, revolyusiya bo’la olmaydi. Mazkur shart revolyusiya toifasidan, aytaylik biror partiyaning saylovlar natijasida hokimiyat tepasiga kelishi, yoki hokimiyatning ki­chik bir guruh, masalan harbiylar tomonidan qo’lga olinishi kabi vaziyatlarni istisno qilish imkonini beradi.
Revolyusiya keng ko’lamli islohotlar va o’zgarishlarga olib keladi. Jon Dan ko’rsatishicha, bu tamoyilga ko’ra hokimiyat tepasiga kelgan odamlar jamiyatni boshqarishga o’zlari ag’darib tashlagan odamlardan layoqatliroq bo’lishi kerak; revolyusiyaning yetakchilari hech bo’lmaganda o’z oldilariga qo’ygan maqsad- larning ba’zilariga erishishlari kerak. Shunga o’xshash harakatlar hokimiyatning faqat tashqi, shakliy atributlariga ega bo’lib, keyinchalik real boshqarishga noqobil bo’lishsa, bun­day jamiyat revolyusion jamiyat hisoblanmaydi. Bu jamiyat xaos holatida bo’ladi, yoki unga parchalanish tahdid soladi.
Revolyusiya ommaviy harakat qatnashchilari tomonidan zo’rlik qo’llash tahdidini ko’zda tutadi. Revolyu­siya bu — zo’rlik taxdidi yoki uni amalda qo’llash yo’lidan boshqa tarzda hokimiyatdan voz kechishni istamaydigan hukmron doiralar qarshilik ko’rsatishiga qaramay amalga oshirilayotgan siyosiy o’zgarishlar.
Har uch mezonni birgalikda jamlab revolyusiyaga, ommaviy harakat yetakchilari tomonidan davlat hokimiyatini zo’rlik yo’li bilan qo’lga olish va bu hokimiyatdan keyinchalik radikal ij­timoiy islohotlar o’tkazish maqsadida foydalanish, deb ta’rif berishimiz mumkin.Revolyusiyalar zo’rlik bilan tahdid qilish yoki zo’rlikni qo’llash bilan bog’liq, biroq, jiddiy o’zgarishlarga olib kelmaydigan qurolli qo’zgolonlardan farq qiladi. XVII asrda yuz bergan barcha ommaviy harakatlar amalda revolyusiya emas, qo’zg’lonlar edi. Masalan,Yevropada o’tgan asrlarda krepostnoy dehqonlarning o’z xo’jayinlariga qarshi chiqishlari tez-tez bo’lib turar edi.Shunga qaramasdan, ularning maqsadi, odatda, xujayinlardan yaxshiroq, muomalani talab qilish yoki bir qattiqo’l boshqaruvchini boshqasi bilan almashtirishdan nariga o’tmasdi. U davrlarda mavjud jamiyatning siyosiy tuzilmasini radikal o’zgartirish maqsadida amalga oshiriladigan ijtimo­iy harakatlar hali ma’lum emasdi.
Evolyutsiya (yun. ebolitio — avj oldirish, rivojlantirish) — revolyusiya (inqilob)ga va inqilobiy yo‘lga qarshi bo‘lgan, tadrijiy rivojlanish usuli, u to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot. Zamonaviy evolyusion nazariya butun borliqni rivojlanishda, deb qaraydi. Evolyusion nazariya XIX asrda paydo bo‘ldi. Ch.Darvin o‘zining turlarni kelib chiqishi to‘g‘risidagi ta’limotida organik olamning tadrijiy rivojlanish qonuniyatlarini ko‘rsatib berdi. XX asr oxirida tabiatshunoslikda “katta portlash nazariyasi” paydo bo‘lishi bilan koinotning keyingi evolyutsiyasiga bir qator aniqliklar kiritildi. Hozirgi zamon tabiatshunosligi “har qanday mavjudot evolyutsiya natijasi”dir degan g‘oyaga asoslanadi. Dunyoning zamonaviy manzarasi evolyutsiyaning umumiy xarakterga ega ekanligini isbotlamoqda. Fanlararo soha hisoblangan kibernetika evolyutsiya mexanizmini o‘rgana boshladi. XX asr 70-yillarida bu soha har qanday ob’ekt evolyutsiyasini harakatga keltiruvchi kuchni tahlil qilishga kirishdi. Tabiatda, jamiyatda va ma’naviy dunyodagi evolyutsiya mohiyatini ochib berishga harakat qilmoqda. Ulug‘ mutafakkirlar inqilob vayrongarchilikka asoslangan, odamlarning moddiy va ma’naviy asoslariga zarar yetkazadigan, qadriyatlarni yo‘q qiladigan sotsial hodisa ekanligini ko‘rsatganlar. P. Sorokinning fikricha, inqilob jamiyatni sotsiallashtirmaydi, odamlar ahvolini yomonlashtirib, erkinlikni bo‘g‘adi. Jamiyat o‘z taraqqiyoti yo‘lida kelgan inqirozlarni islohotlar orqali hal etadi. Jamiyatni bosqichli rivojlanish haqidagi nazariyalarda ham bir to‘lqindan ikkinchi to‘lqinga o‘tishda inqilobiy o‘zgarishning yuz berishi aytiladi. Biroq, mohiyatan bu inqilob qonli urushlarni keltirib chiqaradigan ijtimoiy inqilobdan tubdan farq qiladi. Ijtimoiy inqilob deb siyosiy tizimni zo‘rlik bilan va vaziyat hisobga olmay og‘dirib tashlash nazarda tutiladi. Bu esa, jamiyat hayotini izdan chiqaradi, xalqqa kulfat keltiradi. Evolyusion o‘tish esa, hozirgi davrda texnologik o‘zgarishlar, moddiy va ma’naviy ravnaq, ta’lim tizimini isloh qilish orqali ro‘y bermoqda. O‘zbekistonning mustaqillikni mustahkamlash, demokratik jamiyat bozor munosabatlariga bosqima-bosqich o‘tish yo‘li jahon mamlakatlari tadrijiy taraqqiyotining ilg‘or yutuqlariga asoslangan. Bu borada amalga oshayotgan “Taraqqiyotning o‘zbek modeli” ana shu mezonlarga javob beradi.