1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

Ijtimoiy taraqqiyot shakllari .
Sotsiologik adabiyotda, shuningdek qator ijtimoiy fanlar doirasida «sotsial rivojlanish», «sotsial bosqich», «sotsial taraqqiyot» tushunchalari ko‘p xollarda sinonim sifatida ishlatiladi. O‘quv va ilmiy ish manfaatlari bu tushunchalarni konkretlashtirishni, ularning o‘z o‘rnida ishlatilishini talab etadi. Sobiq, sho‘ro jamiyatshunosligi aqidalariga muvofiq sotsial rivojlanish sifatiy o‘zgarishlar (revolyutsiya) va miqdoriy o‘zgarishlar (evolyutsiyaning) dialektik birligi, harakatlantiruvchi kuchlari ijtimoiy ziddiyat, sinflar kurashi bo‘lgan jarayondir. Sotsial taraqqiyot (progress) esa ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning qonuniy, tabiiy-tarixiy tarzda almashinishi deb ta'riflangan edi. Sotsial rivojlanish tabiatga nisbatan nisbiy mustaqillikka olingan jamiyatning umumiy yo‘nalishidagi harakatini ifodolovchi tushuncha deb olinishi mumkin. «Sotial evolyutsiya» va «Sotsial revolyutsiya» sotsial rivojlanishning shakllari sifatida qaralishi mumkin. Albatga, bunda islohot (reforma) o‘zgarishlarini yo‘lidagi inqilob (revolyutsiya) o‘zgarishlari yo‘lidagi, ularga bo‘ysunadigan rivojlanish shakli deb qarash mumkin emas. Tabiatda ham, jamiyatda ham miqdoriy o‘zgarishlar bilan aloqada bo‘lmagan sifatiy o‘zgarishlar, (bizning misolimizda inqiloblar), bo‘lishi mumkin emas.Sakrashlar, inqiloblar emas, balki evolyutsiya sotsial rivojlanishning shakli bo‘lishi mumkin. Bu sotial evolyutsiyaning sur'ati tashqi va ichki sharoitlar, jamiyatdagi obyektv va subektiv jarayonlar nisbatiga ko‘ra tez yoki sekin bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy rivojlanishda inqiloblar mavjud, lekin, ular ijtimoiy to‘ntarish emas, «tez sur'atdagi evolyutsiya», deb qaralishi mumkin. Jamiyat rivojlanishining asosiy, normal yo‘li esa — reforma, islohotdir.
Jamiyat va uning qismlari, har bir elementi va hodisalaridagi o‘zgarish va rivojlanish obyektv va sub'ektia tomonlarni o‘ziga oladigan qonuniyatli jarayondir. Ijtimoii hayotning har bir sohasida — iqtisodiy, sotsial, siyosiy, ma'naviy sohalarida o‘zlarining obyektv jarayoni deyilganda, kishilar ijtimoiy faoliyat ko‘rsatayotgan, ularning hohish, irodalaridan tashqarida bo‘lgan sharoit va munosabatlar tushuniladi. Ijtimoiy rivojlanishning sub'ektiv jarayoni deyilganda odamlarning mafkuraviy, ahloqiy, siyosiy va emotsial-ruhiy sabablar bilan harakatga keladigan faoliyatlarni ifodalovchi tushuncha anglanadi.