1 мавзу. Социология фан сифатида. Режа

Билим даражалари ва турлари. Дунёнинг илмий манзараси – бу ушбу фан томонидан ўрганиладиган воқеликни тасвирловчи умумназарий ва фалсафий категориялар йиғиндисидир.
Умумий назария – бу ушбу фан томонидан ўрганиладиган воқеликнинг бир қисмини тушунтириб берувчи мантиқан ўзаро боғлиқ назарий тушунчалар ва мулоҳазалар йиғиндисидир.
Хусусий назария – бу фундаментал тадқиқот асосида эмпирик тасдиқланган алоҳида ҳодиса (ҳодисалар гуруҳи) ёки жараёнларни (жараёнлар йиғиндиси) тасвирловчи конкрет-илмий тушунчалар ва мулоҳазаларнинг мантиқан ўзаро боғланган тизимидир.
Эмпирик тадқиқот – бу илмий метод талабларига мувофиқ равишда ўтказилган ва хусусий назарияни тасдиқлашга йўналтирилган фундаментал тадқиқот. Асосий мақсад илмий билимларни кўпайтириш, янги қонуниятларни кашф этиш ва номаълум ижтимоий тенденцияларни аниқлашдан иборат. Эмпирик тадқиқотни тайёрлашга 3 йилдан 10 йилгача вақт кетади. Уни ташкил этишда кўплаб жамоа аъзолари меҳнат қилади. У фақат социологлар томонидан амалга оширилади. Мисол: мамлакатлараро, умуммиллий, минтақавий тадқиқотлар ва ҳ.к. Репрезентатив (ҳаққоний ва ишончли) ахборотни олиш эмпирик тадқиқотнинг асоси ҳисобланади.
Амалий тадқиқот – бу вазиятга ижтимоий ташҳис қўйиш, конкрет ҳодисани (жараённи) тушунтириш ва амалий тавсияларни тайёрлаш мақсадида қисқа муддатда битта объектда (корхона, банк, қишлоқ) ўтказилган тезкор тадқиқот. Мисол: корхонада доимий хизматдаги ишчиларни қисқартириш, менежерларнинг мотивациясини ошириш. Бундай вазифани ечиш учун социолог қандайдир хусусий назарияларни, эмпирик маълумотларнинг чекланган доирасини, самарали технологиялар ва методларни жалб этиши, кейин буларнинг барчасини конкрет объектга татбиқ этиши зарур. Амалий тадқиқотнинг мазмуни ана шундан, яъни фундаментал фанни амалий муаммоларга татбиқ этишдан иборат. Амалий тадқиқот янги билимларни оширишни, янги назарияларни кашф этишни ўз олдига мақсад қилмайди, унда намунавий методикалар, яъни ижтимоий технологиялар кўринишида расмийлаштирилган маълум билимлар қўлланилади.
Методология – бу метод ҳақидаги назариядир, яъни илмий билимнинг табиати қандай, илмий назария қандай тузилган ва қандай ривожланади, гипотезалар қандай тузилади ва уларнинг эмпирик тасдиғи қандай юз беради, тушунчани қай тарзда концептуаллаштириш ва операционаллаштириш керак, қандай қилиб танлов йиғиндисини тузиш, маълумотларнинг мантиқий таҳлили ҳақидаги назарий қоидаларнинг йиғиндиси ҳисобланади.
Методика ва техника – бу танлов йиғиндисини тузиш, сўровномалар, бланкалар тузиш, кузатувлар ёки интервью, маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш бўйича конкрет усуллар ва жараёнлардир. Соҳавий матрицани қуйидагича тушуниш лозим. Социологиянинг ҳар бир тармоғида, айтайлик, оила социологияси ёки меҳнат социологиясида дунё манзарасидан тортиб, то методика ва техникагача бўлган барча элементларни топиш мумкин. Янги тармоқларнинг пайдо бўлиши камдан-кам ҳолларда фаннинг эҳтиёжлари томонидан буюрилади. Аксарият ҳолларда жамият ундовчи рағбат ҳисобланиб, унда турли даврларда биринчи ўринга у ёки бу ижтимоий муаммолар чиқади. Совет даврида меҳнат мавзуси етакчилик қилган ва меҳнат социологияси фаол ривожланган, 90-йилларда эса жамиятнинг мулкдорларга ажралишининг ўсиши, аҳолининг моддий фаровонлиги пасайиши муносабати билан социализм пайтида ҳеч қачон гапирилмаган қашшоқлик ва тенгсизлик муаммолари («ижтимоий тузилма ва стратификация» йўналиш мавзусига киритилган) кенг ривожланди.
Ижтимоий билим даражаси ва мураккаблиги билан жамият ривожининг даражаси ва мураккаблиги орасида нафақат яқин алоқа, балки бевосита мувофиқлик ҳам бор. Социологияни ушбу жамият структураси ва динамикасининг объектив кўзгуси деб ҳисоблаш мумкин.