1-mavzu. «Shaxs va jamiyat» kursining o‘qitish metodikasi maqsadi va vazifalari davlat ta’lim standarti, dasturlar, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar taxlili

SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH METODIKASI JARAYONING TARKIBIY QISMLARI O‘RTASIDAGI QAT’IY TAKRORLANADIGAN
O‘ZARO ALOQA VA BOG‘LANISHLARDA NAMOYON BO‘LADIGAN QONUNIYATLARNI OCHIB BERADI VA TARIX
O‘QITISH JARAYONINI TAKOMILLLASHTIRISHDA ULARDAN FOYDALANISH YO‘L-YO‘RIQLARINI HAM KO‘RSATIB
BERADI. DEMAK, SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH METODIKASI BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNI O‘RTA TA’LIM VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM TIZIMIDA TARIX O‘QITISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI BILAN QUROLLANTIRADI. SHUNINGDEK,
METODIKA ULARNI
O‘QITISH JARAYONINI
O‘RGANISHNING TEKSHIRISH METODLARI BILAN HAM
QUROLLANTIRADI. SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH JARAYONI IKKI YO‘L BILAN O‘RGANILADI. BIRINCHISI, KUZATISH
METODIDIR.
BU
METODDAN
FOYDALANGANDA
TURLI
XILDAGI
O‘QUV-METODIK
ADABIYOTLAR,
O‘QUVCHILARNING YOZMA ISHLARI, DOKLADLARI, ULARNING JAVOBLARI, O‘QITISHGA BERILGAN BAHO VA
XULOSALAR BILAN TANISHIB CHIQILADI, DARSLAR KUZATILADI, O‘QUVCHILARNING BILIMI VA MALAKALARI
O‘RGANILADI.
SHUNDAY QILIB, KUZATISH METODIDAN FOYDALANGANDA, TADQIQOTCHI SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISHNING
MAVJUD TAJRIBASI DOIRASIDAN CHETGA CHIQMAYDI, UNI TABIIY RAVISHDA KUZATADIVA O‘RGANADI.
IKKINCHISI EKSPERIMENT METODI. O‘QITUVCHI O‘QITISH JARAYONINI O‘ZI XOHLAGANICHA UYUSHTIRADI.
XULLAS, IJODIY ISH QILADI VA UNING BU ISHI ILMIY EKSPERIMENTGA O‘XSHAB KETADI. BIROQ, O‘QITUVCHI
QILGAN IJODIY IZLANISHLARNING ILMIY EKSPERIMENTDAN FARQI, AVVALO SHUNDAKI, O‘QITUVCHI DARSDA
AMALIY VAZIFANI HAL QILADI, UNING XULOSLARI ESA, O‘Z FAOLIYATINING NATIJASI BO‘LADI. ILMIY
EKSPERIMENTDA KO‘PCHILIK O‘QITUVCHILARNING ISHI UCHUN UMUMIY BO‘LGAN QONUNIYATLAR TADQIQ
ETILADI, CHIQARILGAN XULOSLAR ILMIY ASOSDA RASMIYLASHTIRILADI. SHUNING UCHUN HAM TARIX O‘QITISH
JARAYONINI TADQIQ ETISHDAGI KUZATISH METODINI EKSPERIMENTAL TADQIQOTDAN FARQ QILA BILISH KERAK.

---

SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH METODIKASI TARIX FANI BILAN O‘ZVIY BOG‘LIQDIR. SHAXS VA JAMIYAT
O‘QUVCHILARGA TARIXIY VOQELIKNI BILDIRISHDAN IBORATDIR. SHU JIHATDAN O‘QUVCHILARNING TARIXIY
VOQELIKNI BILISH YO‘LLARI TARIXIY TADQIQOTGA O‘XSHAB KETADI. O‘QUVCHILAR SHAXS VA JAMIYATNI
O‘RGANISHDA OLIMLAR TOMONIDAN ILMIY JIHATDAN TEKSHIRILIB KO‘RILGAN VA TAHLIL QILIB CHIQILGAN
FAKTLAR HAMDA ILMIY XULOSALARGA ASOSLANISHI BILAN BIRGA, BA’ZAN FAKTLARNI YANADA ANIQLASH,
TARIXIY FAKTLARDAN UMUMIY XULOSALAR CHIQARISH, UMUMIY XULOSALARDAN YANGI FAKTLARNI
O‘RGANISH UCHUN FOYDALANISHLARI MUMKIN. BIROQ, O‘QUVILARNING SHAXS VA JAMIYATNI O‘RGANISHI
ILMIY TEKSHIRISHIDAN FARQ QILADI. O‘QITISH JARAYONIDA O‘QUVCHILAR TARIX FANINI VA UNING BA’ZI
TADQIQOT METODLARIDAN BILIB OLADILAR.
SHUNDAY QILIB, SHAXS VA JAMIYAT FANI VA SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH METODIKASI O‘ZINING ALOHIDA
O‘RGANISH OB’EKTI, VAZIFASI HAMDA TADQIQOT METODIGA EGA. SHAXS VA JAMIYAT FANI KISHILIK
JAMIYATINING TARAQQIYOTI JARAYONINI O‘RGANADI. KISHILIK JAMIYATINING TARAQQIYOT QONUNLARINI
BILISH O‘TMISH VA HOZIRGI ZAMONNI YAXSHIROQ TUSHUNIB OLISHGA, KELAJAKNI OLDINDAN KO‘RISHGA
IMKON BERADI.

---

METODIKA O‘QITUVCHILARNI O‘RTA TA’LIM VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM TIZIMIDA SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH
JARAYONINING TARKIBIY QISMLARI VA ULAR O‘RTASIDAGI QONUNIYATLI ALOQALARNI OCHIB BERISH BILAN
BIRGA O‘QITISHNING SAMARADORLIGINI OSHIRA BORISH MAQSADIDA SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH
JARAYONINI TADQIQ ETISH METODLARI BILAN HAM QUROLLANTIRADI. METODIKA FANNING ASOSLARINI
OCHIB BERISH MAQSADIDA TARIXIY MANBALAR, FAKTLAR VA UMUMIY XULOSALARDAN FOYDALANADI.
O‘QITISH METODIKASI TARIX FANINING BA’ZI BIR TEKSHRISH METODLARIDAN FOYDALANAR EKAN,
O‘QUVCHILARNING BILIMLARINI YAXSHIROQ O‘ZLASHTIRISHLARINI VA ULARNI TARIX FANINING BA’ZI
TADQIQOT METODLARI BILAN TANISHTIRISHNI KO‘ZDA TUTADI. O‘QUVCHILARNING YANGI FAKTLARNI
TAHLIL ETISH VA ULARDAN ZARUR XULOSALARNI CHIQARISH PAYTIDA O‘RGANGAN BILIMLARI JUDA HAM
MUSTAHKAM VA ISHONARLI BO‘LADI, SHUNINGDEK, O‘QUVCHILAR MUSTAQIL FIKRLASHGA O‘RGANADI, BU
ULARNI TADQIQOT OLIB BORISHNING DASTLABKI USULLARI BILAN TANISHTIRISHGAYORDAM BERADI.
SHUNDAY QILIB, O‘Z PREDMETI, VAZIFALARI VA TADQI ETISH METODLARIGA EGA BO‘LGAN SHAXS VA JAMIYAT
O‘QITISH METODIKASINI TARIX FANLARI QATORIGA KIRITIB BO‘LMAYDI.
SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISHDA O‘QUVCHILARNING YOSHI, BILIMI, FIKRLASH QOBILIYATI VA UMUMAN PSIXIK
FAOLIYATINI E’TIBORGA OLMASDAN TURIB, ULARNING O‘QUV FAOLIYATIGA SAMARALI TA’SIR ETIB O‘LMAYDI.
SHU SABABLI METODIKA PSIXOLOGIYA FANI BILAN CHAMBARCHAS BOG‘LIQDIR.
SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH JARAYONIDA USTOD VA SHOGIRDLAR O‘RTASIDA MA’NAVIY YAQINLIK, SOG‘LOM
VA ESTETIK KAYFIYAT VUJUDGA KELTIRISHI O‘QUVCHILARNING O‘QUV FAOLIYATINI FAOLLASHTIRADI,
DARSNING SAMARADORLIGINI OSHIRADI.

---

PSIXOLOGIYA FANI O‘QUVCHILARDAGI PSIXIK FAOLIYATNING UMUMIY QONUNIYATLARNI O‘RGANADI,
METODIKA ESA O‘QUVCHILARNING PSIXIK FAOLIYATINI ULARNING TARIXIY MATERIALNI O‘ZLASHTIRISHLARI
BILAN BOG‘LIQ BO‘LGAN TOMONLARINIGINA TADQIQ QILADI. SHUNINGDEK, UNING O‘QUVCHILARDAGI
PSIXIK FAOLIYATNI TADQIQ ETISH METODLARIDAN HAM QISMAN FOYDALANADI. PSIXOLOGIYA PSIXIK
FAOLIYATNING UMUMIY QONUNIYATLARINI O‘RGANADI, METODIKA ESA, SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISHNING
MAZMUNI VA METODIK USULLAR BILAN PSIXIK FAOLIYAT ORQALI ERISHILADIGAN NATIJALAR O‘RTASIDAGI
QONUNIYATLI BOG‘LANISHLARNI O‘RGANADI.
DEMAK, HAR IKKALA PREDMETNING O‘RGANADIGAN OB’EKTLARI QISMAN O‘XSHASH BO‘LSA-DA,
VAZIFALARI BOSHQA-BOSHQADIR.
SHUNDAY QILIB, SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH METODIKASI O‘QITISHDA YAXSHI NATIJALARGA ERISHISH,
O‘QUVCHILARNING TARIXIY MATERIALNI PUXTA O‘ZLASHTIRISHI BILAN FAOLIYATI O‘RTASIDAGI
QONUNIYATLI BOG‘LANISHALARNI HAM O‘RGANADI, O‘QUVCHILARGA TA’LIM-TARBIYA BERISHDA
PSIXOLOGIYA FANIGA SUYANADI, O‘QUVCHILARNING PSIXIK FAOLIYATINI O‘RGANISHDA PSIXOLOGIK
TEKSHIRISH METODLARIDAN FOYDALANISH YO‘LLARNI HAM KO‘RSATIB BERADI.
METODIKA TA’LIM-TARBIYA HAQIDAGI PEDAGOGIKA FANI, UNING TARKIBIY QIMI BO‘LGAN DIDAKTIKA
BILAN CHAMBARCHAS BOG‘LANGAN, UNING MUSTAQIL BIR TARMOG‘IDIR.

---

METODIKA PEDAGOGIK JIHATDAN YAXSHI NATIJALARGA ERISHISH MAQSADIDA HAM TARIX O‘QITISH JARAYONINI HAM, PEDAGOGIK
JARAYON O‘QITISHDA YAXSHI NATIJALARGA ERISHISHNI KO‘ZDA TUTADI. O‘QITISH JARAYONING O‘RGATISH METODLARI PEDAGOGIK
METODLAR BO‘LIB, O‘QITISH NATIJALARINING KO‘RSATKICHLARI HAM PEDAGOGIK KO‘RSATKICHLARDIR. SHUNDAY QILIB, SHAXS VA JAMIYAT
O‘QITISH METODIKASI PEDAGOGIKA FANINING MUSTAQIL BIR TARMOG‘I BO‘LIB, U O‘ZINING MUSTAQIL TEKSHIRISH PREDMETIGA EGA.
METODIKA FANINING NAZARIY QISMINI EGALLASH SHAXS VA JAMIYAT O‘QITISH JARAYONINING UMUMIY QONUNIYATLARINI YOSH
AVLODGA TA’LIM-TARBIYA BERISH VA KAMOL TOPTIRA BORISH ISHINI YANADA TAKOMILLASHTIRISH MAQSADIDA FOYDALANISHGA YORDAM
BERADI.
SHAXSVA JAMIYAT KURSINING O‘QITISH METODIKASINING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQALARI.
MA’LUMKI, BIZGA HOZIRCHA MA’LUM BO‘LGAN DUNYO UCH QISMDAN, YA’NI: A) QUM ZARRASIDAN TORTIB GALAKTIKAGACHA BO‘LGAN
MODDIY BORLIQ, YA’NI TABIATDAN B) TABIATNING RIVOJLANIB O‘ZIGA XOS YASHASH TARZINI O‘TAYOTGAN, HOZIRCHA FAQAT YERDA
KUZATILGAN VA INSON JISMI BILAN BOG‘LIQ BO‘LGAN KO‘RINISHI – JAMIYATDAN HAMDA V) ANA SHU IKKALA BORLIQNING INSON
ONGIDAGI IN’IKOSI BO‘LMISH MA’NAVIY BORLIQ – YA’NI RUHIYAT DUNYOSIDAN IBORATDIR. SHU MA’NODA OLAMNI O‘RGANUVCHI
FANLARNI SHARTLI RAVISHDA UCH YO‘NALISHGA BO‘LISH MUMKIN: TABIATSHUNOSLIK, JAMIYATSHUNOSLIK VA MA’NAVIYATSHUNOSLIK.
ULARNING HAR BIRI, O‘Z NAVBATIDA, YANA BIR QANCHA YO‘NALISHLAR VA TURLARGA BO‘LINIB KETADI. MASALAN, TABIATSHUNOSLIK
XIMIYA, FIZIKA, BIOLOGIYA, GEOLOGIYA VA BOSHQALARGA BO‘LINSA, JAMIYATSHUNOSLIK TARIX, HUQUQSHUNOSLIK, SIYOSATSHUNOSLIK,
SOTSIOLOGIYA, ESTETIKA, MA’NAVIYAT ASOSLARI VA SHU KABILARGA BO‘LINADI, MA’NAVIYATSHUNOSLIK ESA – AXLOQSHUNOSLIK,
PSIXOLOGIYA KABI FANLARNI O‘Z ICHIGA OLADI. SHUNI UNUTMASLIK KERAKKI, USHBU FANLARNING HAR BIRI HAM O‘Z NAVBATIDA, BIR
NECHA FANLARGA BO‘LINIB KETADILAR. MASALAN, XIMIYA – ANORGANIK VA ORGANIK XIMIYAGA, FIZIKA – MEXANIKA, ELEKTRODINAMIKA,
OPTIKA, KVANT MEXANIKASI VA BOSHQALARGA, BIOLOGIYA – BOTANIKA, ZOOLOGIYAGA BO‘LINADI VA HOKAZO. SHU BILAN BIRGA BU
FANLAR HAM, O‘Z NAVBATIDA, YANADA KICHIKROK, AMMO YANADA ANIQROQ FANLARGA BO‘LINADILAR. FANLAR TARAQQIYOTIDAGI
USHBU JARAYON ULARNING YANADA BOYIB, INSON BILIMINING ESA YANADA CHUQURLASHIB BORAYOTGANIDAN DALOLAT BERADI. ILMIY
TILDA BUNGA FANLAR DIFFERENSIATSIYASI DEB ATALADI. YUQORIDA KO‘RSATILGAN YO‘NALISHLARNING HAR BIRI YANA BIR QANCHA
FANLARDAN TASHKIL TOPADI, ULAR HAM O‘Z NAVBATIDA YANADA "KICHIKROQ", "CHUQURROQ" QISMLARGA BO‘LINIB KETADI.

---

FANLAR TARAQQIYOTIDA DIFFERENSIATSIYAGA TESKARI BO‘LGAN,
AMMO FANLARNING YANADA RIVOJLANAYOTGANIDAN DALOLAT
BERUVCHI BOSHQA BIR HODISA HAM YUZ BERADIKI, UNGA FANDAGI
INTEGRATSIYA JARAYONI DEYILADI. BUNDA AKSINCHA, FANLARNING
O‘Z ICHIDA YANADA CHUQURLASHUVI EMAS, BALKI BIR NECHA
FANLARNING O‘ZARO QO‘SHILISHI YUZ BERADI. ASLINI OLGANDA BU
HOL REAL DUNYODAGI BIR-BIRI BILAN BOG‘LANGAN JARAYONLARNI
AKS ETTIRADI, YA’NI ULARNING IN’IKOSI SIFATIDA AMAL QILUVCHI
FANLAR HAM O‘ZARO QO‘SHILIB KETADILAR VA O‘ZIGA XOS "SINTEZ",
"ARALASHMA" FANLAR HOSIL BO‘LADI. BUNGA BIOFIZIKA, IQTISODIY
KIBERNETIKA,
BIOGEOXIMIYA,
RADIOASTRONOMIYA,
IQTISODIY
GEOGRAFIYA, ASTROBIOLOGIYA, FIZIK XIMIYA VA BOSHQA FANLARNI
MISOL QILIB KO‘RSATISH MUMKIN.

---

Shu paytgacha maktab davrida olgan bilimlarimizga tayanib inson va uning turli-tuman jamoalari juda murakkab hodisalar 
ekanligini anglab oldik. Masalan, mavjud fanlarning asosiy ko‘pchiligi insonning o‘zini har xil nuqtai nazarlardan tadqiq 
qiladi. Biologiya va tibbiyotga oid fanlarda u jonli organizmlarning biri sifatida o‘rganilib, fiziologik, jismoniy, anatomik, 
gigienik, genetik va boshqa tomonlardan tavsiflanadi. Psixologiyada esa odamning ruhiy olami, uning xotirasi, hissiyotlari, 
intilishlari, tafakkuri va shunga o‘xshash jihatlari o‘rganiladi. Tarix fanida esa uning tarixiy taraqqiyoti va kamoloti ko‘rib 
chiqiladi. Siyosatshunoslik, dinshunoslik, falsafa va boshqa fanlar ham insonni o‘z predmeti nuqtai nazaridan o‘rganadilar. 
Xullas, fanlar kompleksi birgina insonning o‘zini har jihatdan o‘rganadi va unga har xil ta’riflar beradi. Shu nuqtai
nazardan insonning o‘zini bir necha tushunchalar ifodalashini ko‘rishimiz mumkin: odam, inson, organizm, individ, banda, 
tana, shaxs va boshqalar. 
Jamiyat haqida ham yuqoridagi kabi fikrlarni aytishimiz mumkin. Uni ham turli fanlar o‘z nuqtai nazarlaridan o‘rganadilar
va uning ham ko‘plab, ba’zan bir-biriga mutlaqo mos kelmaydigan ta’riflari mavjud. Siz ular haqida tarix, huquqshunoslik, 
iqtisodiyot asoslari kabi predmetlarni o‘rganish paytida muayyan tushuncha hosil qilgansiz. Masalan, "kitobsevarlar
jamiyati", "ovchilar jamiyati", "faylasuflar jamiyati", "kiborlar jamiyati" kabi tushunchalarga duch kelgan paytimizda
"jamiyat" so‘zi ostida yagona qiziqish, biralikda faoliyat ko‘rsatish, bir-biriga ko‘maklashish maqsadida birlashgan kishilar
guruhini anglaymiz. "Ibtidoiy jamiyat", "feodal jamiyati", "burjua jamiyati" yoki "amerika jamiyati" iboralari esa insoniyat
taraqqiyotining muayyan bosqichlarini yoki aniq bir mamlakatni aks ettiradi. Mazkur tushunchani yanada
umumlashtiradigan bo‘lsak, u tabiatdan ajralib chiqqan, ammo baribir uning bir qismi bo‘lib qoladigan kishilar
hamjamoasini, bir-biri bilan turli-tuman va murakkab munosabatlarga kirishadigan Yer yuzidagi barcha kishilar yig‘indisini
anglatadi. 

---

•
Kishilarning o‘zaro aloqalari va munosabatlari natijasida jamiyat hayotida bir biridan farqlanadigan, ammo bir-biriga
faol ta’sir qiladigan nisbatan mustaqil bo‘lgan bir qancha qismlar, bo‘laklar, elementlar amal qiladi. Ularning
birgalikdagi faoliyati jamiyatning bir butun va doimiy o‘zgarishda bo‘lgan dinamik tizim sifatida amal qilishini
ta’minlaydi. Umuman olganda " tizim " iborasi deyarli barcha narsa, ob’ekt va hodisalarni tavsiflaydi va ularning
nisbatan kichikroq qismlardan, bo‘laklardan, elementlardan tashkil topganini hamda ular o‘rtasida muayyan aloqalar, 
bog‘lanishlar mavjudligini bildiradi. Tizimning normal amal qilishida uning turli qismlari o‘rtasidagi aloqa va
munosabatlar belgilovchi rol o‘ynaydi. Dinamik, ya’ni o‘zgarishda bo‘lgan tizim juda ko‘p, ba’zan son-sanoqsiz doimiy
o‘zgarishda bo‘lgan qismlar va elementlardan iborat. Ularning har biri o‘z navbatida yanada kichikroq bo‘lgan tizim
va elementlarga ajraladi, yoki aksincha, har bir tizim unga nisbatan kattaroq, kengroq hodisaga nisbatan element 
sifatida amal qilishi mumkin.
•
Jamiyat mustaqil bo‘lgan, lekin nisbatan torroq, (ko‘pincha fanda "podsistema" deyiluvchi) kichikroq, ijtimoiy hayot