1– мавзу: ш ахматнинг ўйинининг қадимийлиги ва келиб чиқиш тарихи

3. 
Араб истилоси даврида шахматнинг ривожи. 
 
Ўрта денгиз бўйидаги бир неча мамлакатларни араблар босиб олгандан 
сўнг Италия, Испания ва Европанинг бошқа мамлакатларида ҳам шатранж 
ўйнала бошлади. Ўша даврларда яратилган кўпгина ажойиб мансубалар 
(масалалар) бизгача етиб келган. Абул–Абнинг IX асрга тааллуқли 
қўлёзмаси ҳам буни исботлайди.
Қадимги шахмат ўйинини аста-секин такомиллаштиришда Ўрта Осиё 
шахматчилари алоҳида ўрин тутганлар. Бу такомиллашган ўйин – шатранж 
деб аталган. Йиллар ўтиши билан бу ўйиннинг ҳақиқий усталари пайдо бўла 
бошлайди.
Маълум даврларда қайси мамлакат фан ва маданият соҳасида илғор 
ҳисобланган бўлса, жаҳоннинг кучли шахматчилари ҳам ана шу мамлакатда 
яшаганлар. Чунончи, X–XI асрларда Ўрта Осиё жаҳонга ўзининг машҳур 
олимлари Абу Али Ибн Сино, Абу Райхон Беруний ва бошқаларни 
етиштириб берган эди. Айни шу даврда Ўрта осиёда яшаган Абубакр
Ас–Сулий ҳам жаҳоннинг энг кучли шатранжчиси ҳисобланган.
Бу қадимий ажойиб ўйиннинг ривожига Ўрта Осиё халқлари катта 
ҳисса қўшганлар. Шу билан бирга шатранж ўйинининг юқори чўққиларга 
кўтарилиши унинг назарияси ва композициясига асос солинган.

---

Ўрта аср шатранжчилари яратган мансубалар мазмуни жиҳатидан ҳам 
мақтовга арзигулик. Улар ҳозиргача ҳам ўз қимматини йўқотмаган. 
Шатранж маданияти равнақ топмай туриб, албатта, бундай ижодий 
ютуқларга эришиш мушкул эди. Буни машҳур араб тарихчиси Маъсудий 
(вафоти 956–йил) ҳам тасдиқлайди. Маъсудий ўзининг тарихий қомусида 
шахмат ҳақида “жуда эски рисолалар” борлигини айтади.
Бошқа шу каби шатранж рисолаларининг қўлёзмалари сақланиб 
қолмаган. XI асрнинг иккинчи ярмига келиб Ироқ, Ғазна, Хуросон ва 
Ҳиндистон мамлакатлари асосий маданий марказлар сифатида эсланади. 
Ғазна Ғазнавийлар империясининг маркази бўлиб, XII асрнинг бошларида
яксон қилинган.