1-Mavzu: Savod o‘rgatish davri o‘qish va yozuv darslarini tashkil etish metodikasi

Yozuv darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish.
 
Yozuv darslarida ham 
o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi. 
Yozuvga o‘rgatishning dastlabki kunlaridanoq bolalarning o‘z fikrini yozma 
ifodalashi muhim ekanligini, u insonlarning aloqaga kirishuvida muhim vositaligini 
tushunishlariga erishish lozim. Buning uchun o‘quvchilar yozadigan birinchi so‘z 
ularning jonli nutqidan yoki o‘zlari tuzgan gapdan olinishi kerak. Bu jarayonda 
ko‘chirib yozish va diktant ijodiy yozuvdan so‘ng o‘tkaziladi. Bu yozma mashq 
turlarining ongli bajarilishini, o‘quvchilarning bilish faolligini ta’minlaydi. Masalan, 
bolalar o‘qish darsida „Alifbe" da berilgan rasmga qarab gap yoki hikoya tuzadilar, 
yozuv darsida esa o‘sha gap yoki hikoyadagi malum bir so‘zni yozadilar. Bu ular 
uchun ijodiy yozuv - inshodir. Keyin-chalik o‘quvchilar alohida so‘z yozishdan 
kichik-kichik gaplarni yozishga o‘tadilar. 
O‘quvchilar gap yoki hikoyani og‘zaki ravishda erkin tuza oladilar, lekin yozish 
uchun o‘rganilmagan harf bo‘imagan so‘zni tanlashda qiynaladilar. Bu jarayonda 
o‘qituvchi yordam berishi va yozuvai kuzatib borishi lozim. 
Ijodiy yozuv mashqini doimo izchil ravishda o‘tkazib, asta-sekin 
murakkablashtirib borish kerak. Bunday mashqlar o‘quvchi-larni insho va bayon 
yozishga tayyorlaydi, o‘z fikriarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga 
o‘rgatadi. 
Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o‘quvchilarning yozma nutqini 
og‘zaki nutqi bilan bog‘liq holda o‘stirishni ta’minlaydi. 
 
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish. 
Ma’lumki, savod 
o‘rgatish jarayonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va 
harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, 
ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilar 
lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, tafakkurini 
shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi 
bilan alohida o‘rin tutadi.
 

---

Tayyorgarlik davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozir-laydi. Bu davrda 
bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birliklarini (tovush, bo‘g‘in, 
so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar 
shakllantiriladi. Bular o‘quvchilaming o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam 
beradi. 
O‘qishga o‘rgatish uchun, avvalo, o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi 
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni ajratish 
tamoyiliga rioya qilinadi. 
O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun o‘qituvchida 
bo‘g‘in jadvali bolishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish namunasi ko‘rsatiladi, 
ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib, uning nomini dilda 
saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini mo‘ljallab ulab aytish 
tushun-tiriladi. Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har 
bir darsda izchil olib boriladi.
Demak, o‘quvchilarai o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish sur’atini oshirish, 
ifodali va ongli o‘qish unsurlarini shakllan-tirish, tarbiyalash o‘qish darslarining 
muhim vazifalari hisoblanadi. 
 
Eski maktabda o‘qish bilan yozish bir vaqtda o‘rgatilmagan, awal faqat o‘qish 
o‘rgatilgan. O‘qish hijo (bo‘g‘in) usuli bilan o‘rgatilgan. O‘qishga o‘rgatishning 
„hijjai qadimiy" deb atalgan usuli uzoq vaqtlar davomida hech qanday o‘zgarishsiz 
davom etib kelgan. 
Hijo usulida o‘qishga o‘rgatishni 3 bosqichga bo‘lish mumkin: