1-mavzu: «Pul va banklar» fanining predmeti va vazifalari. Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funksiyalari. Reja

Qog’oz pullar. Pulning bu turi haqiqiy pullarning vakili bo`-lib, pulning muomala funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan.

Qog’oz pullar yuzaga kelishining quyidagi bosqichlarini kelti-rish mumkin.

1-bosqich – tangalarning uzoq vaqt muomalada bo`lishi, qo`ldan-qo`lga o`tishi natijasida emirilishi;

2-bosqich – tangadagi metall tarkibining buzilishi. Davlat tomo-nidan ongli ravishda davlat xazinasiga tushumni oshirish maqsadida tangalar metall (oltin, kumush) miqdorining kamaytirilishi;

Bu bosqichda tanga tarkibining buzilishiga oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallarni qazib chiqarish qiyinligi, ular zaxi-ralarining kamligi ham sabab bo`lgan.

3-bosqich – davlat tomonidan emission daromad olish maqsadida xazina biletlarining chiqarilishi.

birinchi qog’oz pullar XII asrda Xitoyda chiqarilgan, deb ko`r-satiladi. Lekin tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, 700 yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar, Buxoro davlatida qog’oz materi-allardan pul sifatida foydalanilgan ekan.

Qog’oz pullar Amerika va evropada XVII- XVIII asrlarda, Ros-siyada 1769 yilda chiqarilgan.

Qog’oz pullar deb, hukumat tomonidan byudjet taqchilligini qoplash uchun chiqarilgan, metall pullarga almashtirilmaydigan, le-kin davlat tomonidan ma`lum kurs o`rnatilgan pul belgilariga ay-tiladi.

To`la oltin va kumushdan bo`lmagan tangalar muomalada pul si-fatida ishlatilsa-da, ularning nominal miqdori real miqdoridan farq qilgan. SHunday bo`lsa ham, bu tangalar ma`lum miqdordagi me-tallni ifodalagan. Qog’oz pullar bo`lsa, muomalaga chiqarilgan vaqt-da va keyin ham uzoq yillar davomida ma`lum bir miqdordagi oltin-ni o`zida ifoda qilgan. Ammo biror davlatning pulida metallning zarrasi ham bo`lmagan, ya`ni ular qiymatni belgilab bergan, xolos.

Qog’oz pullarning emitenti davlat xazinasi yoki emission bank hisoblanadi.

O`zbekiston Respublikasida muomalaga pul belgilarini O`zbe-kiston Respublikasi Markaziy banki chiqaradi. Qog’oz pullarning tabiati ularning inflyatsiyaga moyilligini ko`rsatadi. Qog’oz pullar-ni muomalaga chiqarishda pul muomalasi qonuni talablarini e`ti-borga olish kerak. Lekin amaliyotda har doim ham shu talablar e`ti-borga olinavermaydi. Pul muomalaga tovar aylanmasi ehtiyojini qoplash uchungina chiqarilishi kerak. Haqiqatda pul yuqoridagidan tashqari, byudjet taqchilligini, davlatning boshqa xarajatlarini qoplash uchun ham chiqariladi, ya`ni emissiya miqdori tovar aylan-masi bilan cheklanmasdan davlatning moliyaviy resurslarga bo`lgan talablariga ham bog’liq bo`ladi. Bu, albatta, muomaladagi pul massa-sining o`zgarib turishiga, aksariyat hollarda uning muomalaga kera-gidan ortiqcha chiqib ketishiga olib keladi. Natijada pulning bar-qarorligiga putur etadi, uning qadri tushadi, xalqning davlatga bo`lgan ishonchi pasayadi, to`lov balansining barqarorligi yo`qoladi, (passiv qoldiq hajmi ortadi) milliy valyuta kursi tushadi va h. k.

Ishlab chiqarish va tovar aylanmasining rivojlanishi, metall pullarning etishmasligi kredit munosabatlarining rivojlanishiga olib keladi. Tovar va to`lov aylanmasining ehtiyojini qoplash maq-sadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda kredit vositalari: chek, veksel, banknotalar chiqarilgan.

Kredit pullar deb kredit munosabatlar asosida yuzaga keluvchi, to`lov vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi.

Kredit pullar o`zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat sarflanmaydi. Kredit pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o`zida qiy-matni ifodalaydi va u kredit hujjat bo`lib, kreditor va qarz oluv-chi o`rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullar-ning asosiy turlaridan biri vekseldir.

Veksel – bu qarzdorning (oddiy veksel) yoki kreditorning (o`t-kazma veksel - tratta) ko`rsatilgan summani, ko`rsatilgan vaqtda va joyda to`lash to`g’risidagi yozma majburiyati hisoblanadi.

Tijorat veksellarning oddiy va o`tkazma turlari mavjud. Un-dan tashqari, ma`lum summani qarzga berish bilan bog’liq bo`lgan mo-liyaviy veksellar mavjud. Moliyaviy vekselning bir turi xazina vek-sellari bo`lib, ularda davlat qarzdor sifatida ishtirok qiladi.

YAna veksellarning o`rtoqlik, bronza veksel turlari mavjud.

Banknota – kredit pullarning etakchi vakillaridan bo`lib, Mar-kaziy bank tomonidan, veksellarni hisobga olish yo`li bilan chiqari-ladi.

O`tmishda banknota muddatsiz majburiyat bo`lib, xohlagan vaqt-da uni bankka topshirib, o`rniga unda ko`rsatilgan summaga oltin yoki kumush olish mumkin bo`lgan.

Veksel banknotadan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:

– veksel ma`lum muddatni o`zida ifodalaydi (3-6 oy muddatga ega bo`lgan veksel), banknota ma`lum muddat bilan chegaralanmaydi.

– veksel bo`yicha vekselni bergan tomon uni to`lashni kafolat-lasa, banknotada uni to`lashni davlat (davlat banki) kafolatlaydi.

Banknota qog’oz pullardan quyidagilar bilan farq qiladi:

– kelib chiqishi bo`yicha qog’oz pullar asosan muomala vositasi funksiyasini bajarish asosida, banknotalar to`lov vositasi funk-tsiyasi asosida kelib chiqqan:

– almashinuvi bo`yicha, banknotalar oldin oltin va kumushga al-mashtirilgan, qog’oz pullar esa metallarga hech qachon almashtirilma-gan;

– emissiya qilinishi bo`yicha qog’oz pullarning banknotalardan farqi bo`lgan (xazina biletlarini Moliya vazirligi, banknotalarni Markaziy bank chiqargan)va h. k.

Hozirgi zamon banknotalari oltinga almashilmaydi. Lekin ular quyidagi yo`llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi:

– xo`jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan kre-ditlarning bir qismi muomalaga kirib keladi;

– davlatni kreditlash. YA`ni banknotalar davlatning qarz majbu-riyati sifatida muomalaga chiqadi;

– aktiv to`lov balansiga ega bo`lgan davlatlarda rasmiy valyuta zaxiralarining o`sishi orqali va boshqalar;

CHek veksel va banknotadan keyin paydo bo`lgan kredit vosita-si hisoblanib, to`lovchining o`z bankiga uning schyotidan mablag’ni oluvchining schyotiga o`tkazib qo`yish to`g’risidagi buyrug’idir.

Birinchi cheklar taxminan 1683 yillarda Angliyada qo`llanila boshlagan.

CHekning quyidagi turlari mavjud:

1. Ismi yozilgan chek – bu chek bir kishi nomiga yoziladi va uni boshqaga berish mumkin emas.

2. Orderli chek – bir kishi nomiga yozilgan va uni indossament bo`-yicha boshqa shaxsga berish mumkin.

3. Ko`rsatilganda to`lanishi lozim bo`lgan chek.

4. Hisob cheki – naqd pulsiz hisob-kitoblarda qo`llaniladigan chek.

5. Aktseptlangan chek – bank chekni to`lash bo`yicha rozilik beradi va boshqalar.

CHek yordamida bankdan naqd pul olish mumkin. U bilan to`lov-larni va boshqa hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin.

Hozirgi vaqtda kredit pullarning zamonaviy turlari sifatida elektron pullar va kredit kartochkalardan foydalanilmoqda.

Banklar faoliyatida eHM lardan foydalanish elektron pullar yordamida qarzlarni to`lashni tezlashtiradi. AQSHda pul mablag’lari-ning elektron o`tkazish tizimi – eFTS (Electronicfunds Transfert System) aylanmaning samarali bo`lishini ta`minlamoqda.

Hozirgi zamon amaliyotida qo`llanilayotgan kredit kartochkalar naqd pullar o`rniga hisob-kitoblarni olib borish uchun chiqarilgan bo`lib, ular juda qulay va bir qator afzalliklarga ega. Kredit kar-tochka bilan barcha turdagi chakana savdo va xizmatlarga haq to`lash mumkin. Hozirgi vaqtda kredit kartochkalar bank, savdo xizmatlari-ni to`lashga mo`ljallangan.