1-mavzu: psixologiya fanining maqsad va vazifalari reja

6-Mavzu: Guruh va jamoalar
Reja:

1. 
   Psixologiyada guruh tushunchasi
   
2. 
   Psixoligiyada jamoa tushunchchasi
   
3. 
   Guruhlararo o’zaro munosabat
   

Xar bir shaxs o’z faoliyatini turli guruxlar sharoitida yoki turli guruxlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda kolgan yeki insonlar guruxiga umuman kushilmaydigan individning uzi yuk, kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan mulokotda,uzaro tahsirda buladi, bu mulokot jarayonlari esa doimo kishilar guruxida ruy beradi.Shuning uchun xam guruxlar muammosi, uni urganish va guruxlarni shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish insoniy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir.Psixologik ma’noda gurux - bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, mulokot xamda umumiy maksad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruxi tashkil to’ishi uchun albatta kandaydir umumiy maksad yeki tilaklar, umumiy belgilar bulishi shart. Masalan talabalar guruxi uchun umumiy narsalar ku’ (ukuv faoliyati, bilim olish, yeshlarga xos birlik, us’irin yeshlarlarga mahlum ukuv yurtida tahlim olish istagi va xokozo). Kuchada biror tasodif ruy berganligi uchun tu’langan kishilar uchun xam umumiy bulgan narsa borki bu kizikuvchanlik bulib, utgan xodisaga guvoxlik unga umumiy munosabatdir.Guruxni aloxida shaxslar tashkil etadi, lekin xar bir gurux psixologiyasi uni
tashkil etuvchi aloxida shaxslar ‘sixologiyasidan fark kiladi va o’ziga xos konuniyatlarga buysunadi. Aynan shu konuniyatlarni bilish esa turli tipli guruxlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy mezonidirGuruxlarning turlari ko’p, shuning uchun xam ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya kiladilar. Bizning nazarimizda, T.M.Andreevaning «Ijtimoiy psixologiya» darsligida klassifikatsiya guruxlarning asosiy turlarini o’z ichiga kamrab olgan. Ular xar kanday kishilar guruxini avvalo, shartli va real guruxlarga buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarida to’plangan laboratoriya tipidagi xamda tabiiy guruxlarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy extiejlari asosida tashkil buladigan bunday tabiiy guruxlarning uzi kishilarning soniga karab katta, kichik guruxlarga bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa uz navbatida endi shakllanaetgan, diffuz xamda tarakkietning yuksak pogonasiga kutarila olgan jamoa turlariga bulinadi.guruh tushunchasi Xar bir shaxs o’z faoliyatini turli guruxlar sharoitida yeki turli guruxlar tahsirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda kolgan yeki insonlar guruxiga umuman kushilmaydigan individning uzi yuk, kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan mulokotda,uzaro tahsirda buladi, bu mulokot jaraenlari esa doimo kishilar guruxida ruy beradi.SHuning uchun xam guruxlar muammosi, uni urganish va guruxlarni shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish insoniy ‘sixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir.‘sixologik mahnoda gurux- bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, mulokot xamda umumiy maksad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruxi tashkil to’ishi uchun albatta kandaydir umumiy maksad yeki tilaklar, umumiy belgilar bulishi shart. Masalan talabalar guruxi uchun umumiy narsalar ku’ (ukuv faoliyati, bilim olish, yeshlarga xos birlik, us’irin yeshlarlarga mahlum ukuv yurtida tahlim olish istagi va xokozo). Kuchada biror tasodif ruy berganligi uchun tu’langan kishilar uchun xam umumiy bulgan narsa borki bu kizikuvchanlik bulib, utgan xodisaga guvoxlik unga umumiy munosabatdir.Guruxni aloxida shaxslar tashkil etadi, lekin xar bir gurux ‘sixologiyasi uni tashkil etuvchi aloxida shaxslar ‘sixologiyasidan fark kiladi va uziga xos konuniyatlarga buysunadi. Aynan shu konuniyatlarni bilish esa turli ti’li guruxlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy mezonidiGuruxlarning turlari ku’, shuning uchun xam ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya kiladilar. Bizning nazarimizda, T.M.Andreevaning «Ijtimoiy ‘sixologiya» darsligida klassifikatsiya guruxlarning asosiy turlarini uz ichiga kamrab olgan. Ular xar kanday kishilar guruxini avvalo, shartli va real guruxlarga buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarida tu’langan laboratoriya ti’idagi xamda tabiiy guruxlarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy extiejlari asosida tashkil buladigan bunday tabiiy guruxlarning uzi kishilarning soniga karab katta, kichik guruxlarga bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari, fazoviy joylashishlari, ‘sixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa uz navbatida endi shakllanaetgan, diffuz xamda tarakkietning yuksak ‘ogonasiga kutarila olgan jamoa turlariga bulinadi. Guruxlarning ijtimoiy ‘sixologiya uchun ayniksa muxim xisoblangan turlariga tahrif berish va ularning ‘sixologik konuniyatlarini urganishni maksad kilib kuygan xolda bevosita katta guruxlarningijtimoiy ‘sixologik konuniyatlarini urganishga utamiz. 12Har bir shaxs hamisha ma’lum ijtimoiy guruhlar doirasida faoliyat ko’rsatadi.Bu uning oilasi, mehnat jamoasi, ko’cha-kuyda norasmiy guruhlardagi davrasi, o’quv jamoasi vaboshqalar.Shaxsning yakka va turli guruhlar doirasida o’zini tutishi, xulq-atvori, mavqei, unga o’zga xos guruhiy tasirlar,guruhdagi shaxslararo moslik, liderlik, guruhiy tazyiqqa beriluvchanlik kabi qator xodisalarni o’rganish ijtimoy psixologiyaning muhim sohalaridan biridirShaxs psixologiyasi, uning ijtimoy- psixologik qiyofasi masalasi ham bugungi kundagi o’zgarishlar va ma’naviy jihatdan poklanish davrida o’ta muhim sohasidir.Har bir shaxsning jamiyatda ro’y berayotgan tub islohatlarga munosabati, ularni idrok qilish va anglash darajasi, o’z-o’ziga nisbatan munosabatining tabiati, xulqidagi ijtimoiy motivlar va yo’nalishlar katta ahamiyatga egadir. Jamiyat miqiyosida ro’y beradigan ommaviy xodisalar ham ijtimoy psixologiya uchun tadbiqiy ahamiyatga ega. Chunki alohida shaxs tarbiyasida ommaviy hodisalarning, katta guruhlarning ta’sirini inkor etib bo’lmaydi.Mamlakatimizda ro’y berayotgan tub ijtimoiy – siyosiy islohatlar ijtimoiy taraqqiyot va tafakkuri rivojlanishini tezlashtiruvchi, davr va kishilar ruhiga xamohang tarzda kechishini ta’minlab beruvchi tadbiqiy ishlar xususida, yoshlarda yangicha dunyoqarashni shakllantirishdir. Ijtimoiy guruhlar va ularning psixologik xususiyatlarini o’rganishShaxs psixologiyasiKishilarning birgalikdagi faoliyatlarida amalga oshiriladigan o’zaro ta’sir va muloqot jarayonlariqonuniyatlarini o’rganish.Turli xil jamoalardagi shaxslararo munosabatlar
Ijtimoy psixologiyaning asosiy bo’limlari qo’yidagilardan iboratPsixologiya bilimlar tizimida nisbatan navqiron, lekin juda tez ri-vojlanib borayotgan istiqbolli fandir. Bu fanning rivojlanishiga, awa-lo, ijtimoiy hayot va amaliyotning o'sib borayotgan ehtiyojlari, ya'ni jamiyatda bo'layotgan ijtimoiy hodisalarnmg ijtimoiy-psixologik ji-hatdan o'rganib, tushuntirib berish zarurati turtki bo'lyapti. Ijtimoiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo'lgan insonning o'zini atroflicha o'rganishga bo'lgan talabning ortib borayotganligi sabab bo'lmoqda. Inson murakkab mavjudot, shuning uchun uni bir qancha fanlar o'rganadi.Yuridik psixologiya fani turli guruhlar, jamoalar, har xil uyushgan va uyushmagan kishilar birligida odamlarning o'zaro ijtimoiy munosa-batlarga kirishishi natijasida ular ongida vujudga keladigan ruhiy hodi-salarni, shuningdek shaxslararo munosabatlarning turli shakllari va uning qonuniyatlarini o'rganadigan
fandir.Odamlarning faqat individual-psixologik xatti-harakatlarinigina emas, balki ijtimoiy munosabatlar ta'siri ostida namoyon boiadigan xulq-atvorlarini o'rganish va uni bayon etish qadimgi dunyoning bu-yuk olimlari Suqrot, Aflotun, Arastu, Epikur kabilarning asarlarida uchraydi. Chunonchi, Aflotunning «Respublika», Arastuning «Siyo-sat» va «Etika» asarlarida, keyinchalik o'rta asrlarda yashab ijod etgan inutafakkirlar - Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar», Jaloliddin Rurniyning «lchingdagi ichingdadir» kabi asarlarida shaxsning ruhiy va etnik (milliy) xususiyatlari, uning turli xil urfodatlari, an'analari, udum va marosimlarini o'rganish va tushuntirib berishga bo'lgan intilish kuchli bo'lganini ko'ramiz.Hozirgi kunga kelib guruhlar muammosi ustida bir necha fanlarmustaqil izlanishlar olib bormoqda. Biroq psixologiya nuqtai nazari-dan «guruh», «jamoa», va «lider» tushunchalari o'ziga xos ahamiyatga egadir. Uning zamirida guruhlarning ijtimoiy-psixologik kelib chiqi-shi, shakllanish jabhalari, strukturasi, shaxslararo munosabatlari yotadi.Ma'lumki, jarniyatimizda bir qancha tashkilotlar, jamoalar, uyush-malar, guruhlar, partiyalar, turli xil siyosiy harakatlar va bir qancha turli xil ko'rinishdagi jamoalar mavjud. Shu bilan birga, jinoiy damning guruh, tashkilot, uyushma va harakatlari ham mavjud bo'lib, aksariyat hollarda bunday to'dalar sovuq va o'qotar qurollarga ega boiadilar.Mustaqil O'zbekistonimizda ham shunga o'xshash terroristik, di-niyekstremistik guruhlar mavjuddir. Bu guruhlar muqaddas islom di-nini niqob qilib olgan holda yoshlarning ma'naviyati, mafkurasi va dunyoqarashini buzmoqda. Prezidentimiz I. A. Karimov ikkinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi OHy Majlisining oltinchi sessiyasida qilgan ma'ruzasida ham jinoyatchilikka, ayniqsa o'smirlar va ayollar-ning jinoyat olamiga kirib kelayotganini ta'kidladi: «Bugungi kunda voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlar umumiy jinoyatlar miqdorining 4 %, ayollar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlar esa qariyb 11 foizini tashkil etadi. Jazoni ijro etish muassasa-larida jazo muddatini o'tayotganlarning umumiy miqdorining 1 % i voyaga yetmaganlar, 2,3 % i esa ayollardir
. Bu ko'rsatkichlar in-sonlarning turli xildagi oqimlar va jinoiy guruhlarga qo'shilib ketishi-dan dalolat beradi.14Shaxsni kamol toptiradigan va tarbiyalaydigan jamoa o'zi bilan jamiyat o'rtasidagi bog'lovchi bo'g'indir. Mehnat jamoasi o'zining yuksak ko'rinishlarida kishi shaxsini har tomonlama kamol toptirish uchun shart-sharoit yaratadi. Psixologiyada jamoa muammosini guruh-larni tahlil qilib bo'lgandan so'ng o'rganish mumkin.Guruh muayyan belgiga, sinfiy mansublikka, birgalikda faoliyat ko'rsatishning mumkinligiga aloqador bo'lgan ijtimoiy jamoa hisobla-nadi. Guruhlarning tavsiflanishi ham shunga muvofiq tarzda bo'lib, kichik va katta guruhlarga bo'linadi, o'z navbatida, ular ham shartli ravishda formal (rasmiy) hamda noformal (norasmly) gufllhlurga bo'linadi. Rivojlanish darajasi turlicha boigan, ya'ni rivojlungan va yetarii darajada rivojlanmagan yoki kam rivojlangan gtiruhlarga, uyushmalarga, birlashmalarga, aralash guruhlarga bo'linadi.2.2. Etnik guruhlarIjtimoiy ‘sixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar ‘sixologiyasi yahni etno’sixologiya buyicha ku’rok tadkikotlar utkazildi. Ayniksa xozirgi davrda xar bir jumxuriyatlar aloxida, mustakil davlat mavkeini olgan, lekin boshka tomondan karaganda xamdustlik mamlakatlari ittifoki sharoitida millatlar urtasida muttasil alokalar mavjudligidan kelib chikib, ilmiy ‘sixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan xam muxim masala sifatida kuyilmokda. SHuning uchun xam katta guruxlar ichida milliy guruxlarga ku’rok ehtibor berish lozim deb to’dik, bunday ehtiborning yana bir boisi – Uzbekistonda bu soxada ayrim tadkikotlarni utkazilganligi, lekin ular ku’ xolatlarda milliy ‘sixologiya doirasida olib chikilmaganligidadir. Milliy ‘sixologiya nima va uni kanday kilib urganish mumkin? Bu xozirda, yahni mustakil Uzbekiston sharoitida ku’gina tadkikotchilarni kiziktirayotgan masalasidir. CHunki davr etno’sixologiyadan shunday em’irik mahlumotlar kutmokdaki, u fakatgina milliy ongga taalukli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni emas, balki millatning ertangi kunini, uning ongi kaysi tomonga uzgarishini, millatlararo sodir buladigan jarayonlarni bashorat kilmogi lozim. Buning uchun unga kuchli etno’sixologik nazariya va ishonchli metodlar kerak, Uzbekiston olimlari oxirgi ‘aytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga katta ehtibor bermokdalar. CHunki sobik Ittifok sharoitining uzi ana shunday kuchli
nazariyaning bulishi uchun anchagina tuganok bulgan, em’irik tadkikotlar esa, avval tahkidlanganidek tor guruxlar doirasidan, avvalo oilalar doirasidan chikmagan edi. Etno’sixologiya – bu ‘sixologiyaning shunday tarmogiki, u ayrim millatlar ‘sixologiyasidan tashkari turli xalklar ‘sixologiyasini, kichik milliy guruxlarini xam urganadi. Mahlumki bu boradagi birinchi milliy tadkikotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning tadkikotlaridan «xalk» tushunchasi aslida etnik uyushma mahnosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha etnik guruxlar ‘sixologiyasini urganish uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng tarkalgan afsonalar va boshka ong tizimlarini urganish kerak. SHunisi dikkatga sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadkikotlardan biri bizning 15ulkamizda utkazilgan bulib, uni ‘sixolog A. R. Luriya amalga oshirgan edi. Bu eks’erimental tadkikot bulib, uni utkazishdan asosiy maksad L. S. Vigatskiyning madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya bochiligidagi olimlar guruxi revolyutsiya galaba kozongan Uzbekiston sharoitida turmush tarzining uzgarishi bilan uzbek xalki ‘sixologiyasining xam uzgarganligini isbot kildilar. Asosiy maksad – bilim jarayonining uzgarganligini isbot kilish bulsa xam tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda utiradigan ayollar, endigina savod olish maksadida savodxonlik kurslarida ukiyotgan ayollar xamda ‘edogogika bilim yurtlarida tahlim olaetgan kizlar urtasida fark bor-yukligini tekshirishdi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish metodi yordamida utkazilgan bulib ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos xususiyatlarini, uzidagi yetakchi sifatlarini aniklash va bahzi ‘sixologik xolatlarga baxo berish to’shirigi berildi. Lekin javoblarning sifati tulikligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiy alokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi. Uyda utirgan ayollar ku’ xollarda kuyilgan savolni xam anglamasligi mahlum buldi. Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong asosan boshka odamlar fikriga aytish to’shirigi berilganda, ular yomon kushnilarni kursatishar va umuman uz-uzini baxolashdan kura boshkalarni baxolash ularga sifat xarakteristikalari berish ancha oson tuyulardi.Yukorida tahkidlaganimizdek A. R. Luriyaning asosiy maksadi milliy ‘sixologikxususiyatlarni urganishda tarixiy ‘rintsi’ga tayanish lozimligini isbotlash, xamdamilliy ‘sixologiyani xayot tarziga, shaxsni jamiyatda kishilar munosabatlaritizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Lekin tadkikotning axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy ‘sixologiyani urganishga yordam beruvchi metodlar va metodik ‘rintsi’lar sinab kurilgandi. Tugri bu tadkikotda tu’langan mahlumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib bulmaydi, kolaversa, bu kontse’tsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, lekin milliy ‘sixologiya buyicha utkazilgan kross – tadkikot sifatida uning axamiyati kattadir. Kullangan ‘iktogramma – «suz ‘ortretlari»ni, uz-uzini analiz kilish metodlarini xozirgi zamonaviy tadkikotlarda xam fakat yangicha metodologik ‘rintsi’larda kullash mumkin.