1 mavzu: Paradigma tushunchasi va uning tilshunoslikdagi ahamiyatstrrepla

1 - mavzu: Paradigma tushunchasi va uning tilshunoslikdagi ahamiyati


R e j a:

1. Tilshunoslikda “paradigma” tushunchasi.

2. Paradigmalaming qiyosiy-tarixiy, sistem-struktur va antropotsentrik turlari.
3. Lingvokulturologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi


Tayanch so‘z va iboralar: antropotsentrizm, lingvistika, paradigma, til, madaniyat, shaxs, lingvokulturologiya, antroposentrik paradigma, til, til egasi, lisoniy ong, tafakkur, faoliyat, mentallik, madaniyatshunoslik, etnolingvistika, sotsiolingvistika, lingvomamlakatshunoslik, etnopsixolingvistika.


Lingvistika (tilshunoslik) – til haqidagi fandir. U inson tilini o‘rganadi. Inson tili yoki nutqining shakliy va mazmuniy strukturasini tahlil qiladi.
Tilshunoslikning tadqiqot obyekti til sanaladi. Tilshunoslik fani taqdim qilayotgan ma’xlumotlar har bir inson uchun foydalidir. Biroq bu fanni bilish, unda yangi cho‘qqilarni egallash, asosan, filologlarga taalluqlidir.
Inson dunyoga kelibdiki, butun umri davomidpa til bilan bog‘liq bo‘ladi: so‘zlaydi, o‘qiydi, yozadi, tinglaydi, anglaydi, o‘zaro muloqtga kirishadi.
Lingvistika fani tor ma’nroda faqat lisoniy vositalar orqali ifodalangan birliklarning mazmuniy va shakliy strukturasini o‘rganishni o‘z oldiga asosiy maqsad qilib oladiyu Keng ma’noda esa inson tomonidan aytish ehtiyoji yuzaga kelgan fikrni no lisoniy shakllar orqali ifodalanishini o‘rganuvchi sohani ham lingvistika deb e’tirof etish mumkin.
Tilsiz jamoa bo‘lib faoliyat yuritish, ilm-fanni takomillashtirish, san’atni takomillashtirish mumkin emas. Har qanday jamoada til ijtimoiy vosita sifatida shakllanadi, jamoa a’zolari esa undan aloqa vositasi sifatida foydalanadi. Tilshunoslik fani ana shu aloqa sositasini nazariy jihatilan o‘rganadi.
Inson tili va nutqining shakllanishi uning qaerda va qanday jamiyatila yashashi bilan uzviy aloqadordir. Til insonning instinktiv, biologik funksiyasi asosida shakllanmaydi, aksincha, insonning jamiyatga bog‘liq ijtimoiy funksiyasidir.
X1X asrda psixologiya fani katta yutuqlarga erishdi.Bu esa tilni tadqiq etish jarayoniga o‘z ta’sirini ko‘rsatili. Tilshunoslar yangi oqim yaratililar va tilni so‘zlovchi psixologiyasi bilan qiyoslay boshladilar. Har qanday nutqda muallif psixologiyasi aks etgan bo‘ladi.
Til jamiyat maxsuli bo‘lib, u jamiyatga xizmat qiladi.
XX asr jahon tilshunosligi tarixida matn lingvistikasi shakllangan va mustaqil yo‘nalishlardan biriga aylangan davr hisoblanadi. Lisoniy hodisalarni yirik masshtablarda tadqiq etuvchi mazkur soha XXI asrda yanada jadal sur’atlar bilan rivojlanib, fan oldiga yangi muammolarni ko‘ndalang qo‘ymoqda. Ana shunday muammolardan biri matnni antropotsentrik pozitsiyadan turib tadqiq etishdir. Bugungi kunda antropotsentrik yo‘nalishning yuzaga kelishi tilshunoslikda tub burilish sifatida baholanib, bu borada ko‘plab tadqiqotlar yaratilmoqda. Antropotsentrik tahlil ko‘rinishlari, xususan, matn tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Dunyo tilshunosligining lingvopragmatika, lingvokulturologiya, kognitiv tilshunoslik, psixolingvistika, neyrolingvistika, etnolingvistika, diskursiv tahlil kabi yo‘nalishlarida shaxs omili tadqiqot ob’ektining markazini tashkil etadi. Mazkur sohalarning yuzaga kelishi fanda insonni yanada chuqurroq o‘rganish hamda lisoniy faoliyatni shaxs omili bilan uzviylikda yoritish harakatlari bilan bog‘liqdir.