1-мавзу. Молиявий таҳлил фанининг назарий асослари Таҳлилнинг замонавий бошқарувдаги роли, ўрни ва аҳамияти

Эластиклик коэффициенти ва бета-коэффициентлар

Ўзгарувчи рақами	x1	x2	x3	x4	x5
Эластиклик коэффициенти	0,374	0,308	0,318	-0,080	0,061
Бета- коэффициент	0,359	0,275	0,213	-0,118	0,133

Ўхшашлик бўйича эластиклик коэффициенти ҳам қиёслаш мумкин. Уни қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:

(18)
Эластиклик коэффициенти аргумент 1% га ўзгарганда функция ўртача неча фоизга ўзгаришини кўрсатади.
-жадвал маълумотлари бўйича рентабеллик материал унуми 1% га ошганда 0,374% га ва жамғарма унуми 1% га ошганда 0,308% га ошди.
Корреляцион таҳлил натижаларини баҳолаш методикаси.Боғланиш тенгламасининг ишончлилиги ва уни амалиётда қўллаш мумкинлигига ишонч ҳосил қилиш учун боғланиш кўрсаткичларининг ишончлилигига статистик баҳо бериш керак. Бунинг учун Фишер мезони (F­-муносабат), Дарбин-Уотсон мезони (DW), аппроксимациянинг ўртача хатолиги (?), корреляциянинг кўп миқдорли коэффициентлари (R) ва детерминациялар (D) қўлланилади.
Фишер мезони (F­-муносабат) қуйидагича ҳисобланади:
бу ерда ;
(19)
бу ерда, – тенглама бўйича ҳисобланган натижавий кўрсаткичнинг якка тартибдаги қиймати;
– тенглама бўйича ҳисобланган натижавий кўрсаткичнинг ўртача қиймати;
– натижавий кўрсаткичнинг ҳақиқий якка тартибдаги қиймати;
m – тенгламанинг эркин қисмларини ҳисобга олган ҳолда боғланиш тенгламасининг параметрлари сони;
n – кузатувлар сони (танлов ҳажми).
F-муносабатнинг ҳақиқий катталиги жадвалдигилари билан солиштирилиб, боғланишнинг мустаҳкамлиги ҳақида хулосалар қилинади. Бизнинг мисолда F-муносабат бешинчи қадамда 95,67 га тенг. F жавдал Fнинг жадвалдаги қийматли бўйича ҳисобланган. Эҳтимоллик даражаси P= 0,05 ва эркинлик даражаларси сони (m – 1) = 6 – 1 = 5, (n – m) = (40 – 6) = 34 бўйича у 2,49 ни ташкил қилади. Модомики, F_ҳис>F_жад экан, рентабеллик ва ўрганилаётган омиллар орасида боғланиш мавжуд эмас деган фараз рад қилинди.
Корреляцион таҳлил натижалари борасида методик аниқликни ошириш мақсадида регрессион модель Дарбин-Уотсон (DW) мезонибўйича ҳам баҳоланиши керак. Бу ўрганилаётган омиллар ўртасида автокорреляциялар мавжудлигини топишда ишлатилади. Махсус жадваллар бўйича кузатувлар сони, омиллар сони ва олинган натижаларни уларнинг даражалари ҳисобидан келиб чиқиб, минимал ва максимал рухсат этилган чегаралари аниқланади.
Агар мазкур мезонинг ҳисобланган даражалари d_u<DW< 4 – d_u чегарада бўлса, у ҳолда регрессион моделда ўрганилаётгар омиллар ўртасида автокорреляция мавжуд эмас деган хулосага келиш мумкин. Автокорреляицялар мавжуд бўлса, олинган боғланиш тенгламаси қониқарсиз деб ҳисобланади.
Бизнинг мисолда DW = 1,96, кескин (критик) нуқталар d₁, d₂ лар эса кузатувлар сони n = 40, боғланиш тенгламасидаги ўзгарувчилар сони m = 5 ва берилган аҳамиятга эга даража a = 0,05 да мос равишда 1,23 ва 1,786 га тенг.
Модомик, DW ўзининг мумкин бўлган бошланғич ва охирги чегаралари орасида жойлашган экан (1,786 < 1,96 < 2,214), бу автокорреляция йўқлигидан далолат беради. Демак бу тасдиқланган энг юқори сифатли модел ҳисобланади.
Боғланиш тенгламасининг аниқлигига статистик баҳо бериш учун аппроксимациянинг ўртача хатолиги (?) қўлланилади:
(20)
Регрессиянинг назарий чизиғи (тенгламадан ҳисобланган) ҳақиқийсидан (эмпирик) камроқ оғса аппроксимациянинг ўртача хатолиги шунчалик кам бўлади. Бу эса боғланиш тенгламасининг шакли тўғрилигидан далолат беради. Бизнинг мисолда у 0,0364 ёки 3,64% га тенг. Иқтисодий ҳисоб-китобларда 5-8% гача хатоликка йўл қўйилиши мумкинлигини ҳисобга олсак, ушбу тенглама ўрганилаётган боғланишни етарлича аниқ ифодалайди деган хулосага келиш мумкин. Бундай катта бўлмаган хатолик билан ушбу тенглама бўйича рентабеллик даражасини олдиндан тахмин қилиш мумкин.
Корреляциянинг кўп миқдорли коэффициентлари ва детерминациялар катталиги орқали боғланиш тенгламасини тўлароқ муҳокама қилиш мумкин. Бизнинг мисолда, охирги қадамда R = 0,92 ва D = 0,85 га тенг. Демак, рентабеллик вариацияси ўрганилаётган ўрганилаётган омиллар ўзгаришига 85% ҳисобга олинмаган омиллар ўзгаришига эса 15% боғлиқ экан. Демак, ушбу тенгламани амалий мақсадда қўллаш мумкин.
Корреляцион таҳлил натижаларини амалиётда қўллаш методикаси.Барча параметрлар бўйича текширилган регрессия тенгламасидан қуйидагича фойдаланиш мумкин:
- хўжалик фаолияти натижаларини баҳолаш учун;
- омилларни натижавий кўрсаткичларни ошишига таъсирини ҳисоблашда;
- ўрганилаётган кўрсаткичлар даражасини оширишда захираларни ҳисоблашда;
- унинг миқдорини режалаш ва тахмин қилишда.
Бор имкониятлардан келиб чиққан ҳолда корхонанинг хўжалик фаолияти натижаларини баҳолашда натижавий кўрсаткичнинг ҳақиқий қийматлари кўп миқдорли регрессия тенгламаси асосида аниқланган назарий (ҳисобланган) кўрсаткичлари билан таққослаш орқали амалга оширилади. Бизнинг мисолда (-жадвалга қаранг) №1 корхонада материал унуми (x₁) – 2,4 сўмни, жамғарма унуми (x₂) – 80 тийинни, меҳнат унумдорлиги (x₃) – 8 минг сўм.ни, айланма маблағларнинг айланиш давомийлиги (x₄) – 25 кун, энг юқори сифатли маҳсулотнинг солиштирма оғирлиги (x₅) – 25% ни ташкил қилади. Бундан ушбу корхона учун рентабелликнинг ҳисоблаш даражаси қуйидагича

У 0,36% га ошиб кетяпти. Корхона ўз имкноятларидан жуда ёмон фойданмоқда деган хулосага келиш мумкин.
Ҳар бир омилнинг натижавий кўрсаткич ўсишига (режадан четга чиқиш) таъсири қуйидагича ҳисобланади:
(21)
бу ерда b_i – боғланиш тенгламасида регрессия коэффициенти;
– омилли кўрсаткичнинг ҳисобот давридаги ўзгариши.
Демак, ҳар бир омил кўрсаткичлари бўйича режа охиригача бажарилмаган (-жадвал), рентабеллик даражаси режадагига 2,09% га етмади.
-жадвал