1-мавзу. Молиявий таҳлил фанининг назарий асослари Таҳлилнинг замонавий бошқарувдаги роли, ўрни ва аҳамияти

Эгри чизиқли боғланишда корреляцион муносабатни аниқлаш учун бошланғич маълумотларни ҳисоблаш

Y	Yx			Y-Yx
4,2	3,93	-0,9	0,81	+0,27	0,073
4,8	4,90	-0,3	0,09	-0,10	0,010
5,3	5,55	+0,2	0,04	-0,25	0,062
6,0	5,95	+0,9	0,81	+0,05	0,003
6,2	6,05	+1,1	1,21	+0,15	0,022
5,8	5,90	+0,7	0,49	-0,10	0,010
5,3	5,43	+0,2	0,04	-0,13	0,017
4,4	4,78	-0,7	0,49	-0,38	0,144
4,0	3,70	-1,1	1,21	+0,30	0,090
	46,0	-	5,19	-	0,431

Олинган қийматларни юқоридаги формулага қўйиб, ишчилар ёши ва меҳнат унумдорлиги орасидаги боғланиш чамбарчаслигини характерловчи корреляцион муносабат катталигини аниқлаймиз:

Хулосада цилиб айтиб ўтиш керакки, жуфт корреляция усулини қўллашни фақат иккита мисолдагина кўриб чиқдик. Бироқ бу усул ҳар хил иқтисодий кўрсаткичлар орасида муносабатни ҳам ўрганиш учун қўлланилиши мумкин. Бу эса ўрганилаётган ҳолатни, унинг ўзгаришида ҳар бир омилнинг ўрни ва аҳамиятини баҳолашда чуқурроқ билимга эга бўлиш имкониятини беради.
Корхонанинг хўжалик фаолиятидаги иқтисодий ҳолатлари ва жараёнлари кўп сонли омилларга боғлиқ. Бу каби комплекс омилларнинг ўзаро боғланишлари ўрганилаётган ҳолатни тўлиқроқ характерлайди.
Корреляцион таҳлил учун омилларни саралаш – энг муҳим ҳисобланади. Чунки таҳлилнинг якуний натижалари омилларнинг қанчалик тўғри танланганлигига боғлиқ. Назария ва таҳлилнинг амалий тажрибаси омилларни танлашда муҳим аҳамият касб этади. Бунда қуйидаги қоидаларга бўйсуниш керак:
1. Биринчи навбатда, кўрсаткичлар орасидаги сабабли боғланишларни ҳисобга олиш зарур, негаки, фақат уларгина ўрганилаётган ҳолат моҳиятини очиб беради. Натижавий кўрсаткичли математик муносабатларда жойлашган бу каби омилларнинг таҳлили унчалик аҳамият касб этмайди.
2. Кўп омилли корреляцион модел яратишда амалда қилиб бўлмайдиган барча шарт ва мажбуриятларни ўз ичига олган, натижавий кўрсаткичларга ҳал қилувчи таъсир ўтказадиган энг муҳим омилларни танлаб олиш зарур. Стьюдент бўйича кам жадвалли, ишончлилик мезонига эга бўлган омилларни ҳисобга олиш тавсия қилинмайди.
3. Чизиқли турдаги корреляцион моделларга эгри чизиқли характерга эга бўлган натижавий кўрсаткич билан боғланишли омилларни қўшиш тавсия этилмайди.
4. Корреляцион моделга ўзаро боғланган омилларни қўшиш мумкин эмас. Агар иккита омил ўртасидаги жуфт корреляция коэффициенти 0,85 дан кўп бўлса, корреляцион таҳлил қоидасига кўра биттасини чиқариб ташлаш керак, акс ҳолда, натижавий кўрсаткични хау ҳолдабўлишига олиб келади.
5. Корреляцион моделга функционал характердаги натижавий кўрсаткич боғланишли омилларни корреляцион моделга қўшиш тавсия этилмайди.
Корреляцион модел учун омилларни саралашда аналитик гуруҳлаш, параллел ва динамик қаторларни солиштириш, чизиқли графиклар катта ёрдам беради. Улар ёрдамида ўрганилаётган кўрсаткичлар орасидаги боғланиш мавжудлиги, шакли ва йўналишини аниқлаш мумкин. Омилларни саралашни Стьюдент мезони бўйича қийматларни баҳолаш асосида корреляцион таҳлил масаласини ечиш жараёнида ҳам амалга ошириш мумкин.
Санаб ўтилган шартларни ҳисобга олган ҳолда ва омилларни саралаш усулларини қўллаган ҳолда кўп омилли корреляцион моделнинг рентабеллик даражаси (Y) учун унинг даражасига катта таъсир кўрсатувчи қуйидаги омиллар танлаб олинган.
x₁ – материал унуми, сўм;
x₂ – жамғарма унуми, сўм;
x₃ –меҳнат унумдорлиги (бир ишчининг ўртача йиллик ишлаб чиқариши), минг сўм;
x₄ – корхона айланма маблағининг айланиш давомийлиги, кун;
x₅ – юқори сифатли маҳсулотнинг солиштирма оғирлиги, %
Модомики, корреляцион боғланиш кўп сонли кузатувларда тўлалигича намоён бўлар экан, маълумотларни танлаб олиш ҳажми етарлича катта бўлиши керак, негаки кўп сонли кузатувлардагина бошқа омилларнинг таъсири текисланади. Ўрганилаётган объектлар мажмуи қанчалик кўп бўлса, натижалар таҳлили шунчалик аниқ бўлади.
Бу шартни ҳисобга олган ҳолда санаб ўтилган омилларнинг рентабеллик даражасига таъсири 40 та корхона мисолида ўрганилади.
Ҳар бир омил ва натижавий кўрсаткичлардан йиғилган бошланғич маълумотлар аниқлиги, бир турдалиги ва меъёрий тақсимот қонунларига моз келиши текширилган бўлиши керак.
Биринчи навбатда унинг объектив мавжудлигига мос ҳолда маълумотнинг аниқлилигига ишонч ҳосил қилиш керак. Негаки аниқ бўлмаган маълумотдан фойдаланиш таҳлил натижаларининг ноаниқлигига ва нотўғри хулосалар чиқаришга олиб келади.
Маълумот ўртача даражада тақсимланиши бўйича бир турда бўлиши керак. Агар объектлар гуруҳлари ўртача даражадан катта фарқ қилса, бу бошланғич маълумотларнинг бир турда эмаслигидан далолат беради.
Маълумотнинг бир турда бўлиш мезони бу ҳар бир омилли ва натижавий кўрсаткичларда ҳисобланадиган ўрта квадратик оғиш ва вариация коэффициенти ҳисобланади.
Ўрта квадратик оғиш алоҳида қийматларни ўрта арифметик қийматлардан абсолют оғишини кўрсатади. Унинг қиймати ушбу формуладан топилади

Вариация коэффициенти алоҳида қийматларни ўрта арифметик қийматлардан нисбий оғиши чегарасини кўрсатади. У қуйидаги формула бўйича ҳисобланади

Вариация коэффициенти қанчалик катта бўлса, шунча тарқоқлик нисбатан кўп ва ўрганилаётган объектларнинг тўғриланиши кам бўлади. Вариацион қаторларнинг ўзгариши қуйидагича қабул қилинган: 10% дан ошиб кетмаса – арзимас, 10-20% - ўртача, 20% дан кўп бўлса катта, лекин 33% дан ошиб кетмайди. Вариация 33% дан ошиб кетса бу маълумотларнинг бир турда эмаслигидан дарак беради ва бир турда бўлмаган маълумотларни чиқариб ташлаш керак бўлади. Булар одатда танлов қаторларининг бошида ёки охирида бўлади.
-жадвал