1-мавзу: Миллий истиқлол ғояси фанининг методологик масалалари тизими

Tayanch tushunchalar: glоballashuv, оng va kalb, ikki kutbli dunyo,
shоvinizm, yapоn tajribasi, milliy g’оya zaruriyati, хalifalikni
tnklash. kup millatli, immunntеt, prоfilaktika, mafkuraviy nimunitеt, mafkuraviy bushlik, gayri insоniy, dеmоkratik inkilоb, ekstrеmizm, tеrrоrizm, ko’p kоnfеtsiyali.


Mavzuni mustaхkamlash uchun savоllar:

1. 
   Glоballashuv dеganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Nima uchun mafkura pоligоnlari yadrо pоligоnlaridan kuchli?
   
3. 
   Ikkn kutbli dunyo nima edi va nеga barхam tоpdi?
   
4. 
   YApоn tajribasn nima?
   
5. 
   Kanday mafkura pоlngоilarnni bilasiz?
   
6. 
   Mafkuraviy immunitеt nima?
   
7. 
   Mafkuraviy bushlik kandan оkibatlarga оlib kеlnshi mumkin.
   
8. 
   Tariхni sохtalashtirnsh dеganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   Mafkuraviy immunitеt elеmеntlarning bilasizmi?
   
10. 
    Mafkuraviy taхdid dеganda nimani tushupasiz?
    
11. 
    G’ayriinsоniy g’оyalarga хоs umumiy хususiyat nima?
    

10-mavzu:Milliy istiqlоl g’оyasida milliylik va umuminsоniylik dialеktikasi.


1. Milliy istiqlоl g’оyasining umumiylik,хususiylik va alоhidalik tabiati.
2. O’zbеk milliy хususiyatlarining umuminsоniy qadriyatlar bilan bоg’lanib kеtganligi .
3. Milliy g’оyadagi milliylik va umuminsоniylikni o’rganishda milliy va jahоn falsafasi, O’zbеkistоn tariхi va jaхоn tariхini o’rganishning aхamiyati.
4. Milliy g’оyani takоmillashtirish va uni хalkimiz оngiga singdirishda jaхоn хalqlari tajribasidan fоydalanish masalalari.

Milliy g’оya, milliy va ma’naviy kadriyatlarning uzarо bоglikligi. Ma’lumki, ma’naiyi uiuminsоnny kadriyatlar fukarоlik jamnyatning muхim shminiigi tashkil kiladi. Umuminsоnny kadriyatlar uznning mazmuni, mохnyati, kеng mikyosda amal kilshi, dunyodagi kuilab хalklar, elatlar, millatlarnyaig utmishdagi, хоzirgi davrdagn va istikbоldagn tarakknyoti bilan uzviy alоkadоrlikda ekanligi, uzida jaхоa tsiyili-zatsvasiniyg yaхlit va bir bugunligani ifоdala-ganligi bilan myantakaiyn, milliy kadrnyatlardan tubdan fark kiladi.

Aytnsh jоizki, milliy va umumiyasоniy kadriyatlar bir-biri bilan bеvоsita bоglikdir. Ularning хar ikkalasi bir-biriga ta’sir etadi, biri ikkinchisini tuldiradi,mazmunan va mохiyatan bоyitadi.
Umuminsоniy kadriyatlar barcha millatlar, elatlar va хalklarning maksad, intyalishlarining yaхlitligi, umumiylishnn ifоdalaydi. Milliy kadriyatlarnya umuminsоnin kadriyatlardan ajratib оlib, uiga maхliyo bulib kеtish, uz millatini maktash, uning tariхi, madayaiyatinn idеallshptnrish bоshka millat vakillarining milliy tuygulari va vafsоniyatlariga birmuncha tеgab kеtadi. Bu milliy tuygular millatchilik va "shоinnistnk" tuygulariga aylanib kеtishi mumknn. SHuning uchun, хam bu masalada хushyorlik, vazоkat, insоf, diyonat, kamtarlik, mе’yordan chnkib kеtmaslik, uzga millat kishilari tnli, madanyyati, tariхi, an’ana va udumlariyi astоidil хurmat kilnsh talab kilinadi. Zеrо, mamlakatimizda birоnta хam хalk va millat uzidan bоshka хalkdar, myallatlardan, umumiy jaхоn tsivilizatsnyasidan ajralgai хоldagi tariхga ega emas.
Millatlar bоshka хalkparning Yutuklaridan fоydalaimay turib rivоjlana оlmaydilar. Barcha хalklarning ijtimоiy, iqtisodiy, madanits, ma’vaviy rivоjlaiysh tarnхya bir - biri bilan uYЕuyalashnb kеtgai. SHuning uchun, хam хar bir millat uz dоnrasida chеklaiyb kоlmai, bоshka millatlar va kalklar bilan birgalikda tarakkiy etadn, Agar birоr millat bоshka millatlar bilan umumiy хususiyatlarga ega bulmagaida, nktisоdiy, madanyi, siyosiy alоkada bulmagaida, ulardaya urganmagan va uzidagi Yutukparni bоshkalar bilan baхam kurmaganda edi, bunday millat jaхоn tsniylshatsvasining samaralaridan fоydalala оlmagan bulardn.
Prеzidеntimiz Islоm Karimоi ayttanidеk: "Biziyng mplliy хususiyatlarimiz umuminsоniy kadriyatlar bilai bоglanib kеtgan. Asrlar davоmida хalknmsh umumbapshriy, umuminsоniy kadriyatlar takоmiliga ulkai хissa kushgan. Turli millat vakillariga хurmat, ular bilan baхamjiхat yashash, diniy bagrikеnglik,
dunyoviy bilimlarga intilish, uzga хalklarning ilgоr tajribalarn va madaniyatini urganshp kabi хususiyatlar хam хalkimizda azaldan mujassam".
SHu nuktai nazardan karandngan bulsak, хalхdarning ulugiоrligi millin maхdudlikda emas, balki umumnnsоviy хususiyatlarga ega ekanligida, jaхоn tsivilizatsiyasiga kushgan хissasndir. Milliy manfaatlarni, milliy kadriyatlarni umuminsоniy manfaatlar va kadryayatlarga karama- karshi kuyish, millatlararо munоsabatlar taraqqiyotiga salbiy ta’sir utkazadi. Bir millatning manfaat va kadrnyatlarn bоshka millatnikidan ajralmatan хоlda urganilishi kеrak.
Mamlakatimizda yashоichi хar bir millat va elat singarn
o’zbеk хalknniyg хam uziga yarasha ajоyib mоddiy, ma’naviy,
tariхiy kadriyatlari bоr. Ularni оkilоna, хоlisоna urganshi
£zbеkistоnda dеmоkratnk хukukiy davlat va fukarоlik
jamiyatining shakllanishya iktisоdny, madaniy, ma’nainn
taraqqiyotnning asоsin shartlaridan va kоnstshutsiyainy
kafflatlaridan biridir.
£zbеkistоi Rеspublikasn Kоnstitutsiyasi va kоnuilariga
mamlakatimizda yashayotgan barcha хalklarning an’analari va urf
- оdatlari, dinn, tili va madaniytn хurmat kilinadigan yagоna
mafkura, dunyokarash хukmrоshshk kilmaydigai, suz va iyjdоn
erkinligi, umuminsоniy kadriyatlar va nnsоnparvarlik
kafоlatlaеadigai, ilm- ma’rifat va barkamоl insоn kamоl
tоpadigan dеmоkratik хukukiy davlat va fukarоlik jaiyyat kurishning dеmоkratik kadriyatlar va tamоyillar shakllanitini ta’mnilaydigan kоnun va kоidalarning kiritilnshi £zbеkistоnda fukarоlik jamshggining kеlajak maksadlarini bеlgnlab bеrdi.
Zеrо, £zbеkistоnda fukarоlik jamiyatn sharоitida Markaziy Оsnyoning suvеrеn davlatlari urtasida "Turkistоn - umumiy uyimiz" g’оyasnga asоslatgai millatlararо munоsa-batlarda umuminsоniy va ma’naviy kadriyatlardagi millatlararо tоtuilik, erkinlshts insоn salоmatligi, ijgimоiy adоlat, kоnun оldida tеnglik, aхnl kushnigchilik, хar bir shaхsiyng yashash, bnlim оlshp, kеksayganda ijtimоiy хimоyalanish iykоniyatlari va u хakda gamхurlik kilish, mехnatsеvarlyak va хar kim uz ijоdiy imkоniyatlariyi namоyon kilish imkоnnyatlari, ezgulik, yaхshilik kilnsh, tinchlik, dustlik, хalоllik, vatanparvarlik, uzidan kattalarni, оta va оnani хurmat kilish, farzandlar хakida gamхurlik kilish, iyjdоn, burch, bayvalmnlalchYugak va bоshkalar kar bir хalk, millatning ma’naviy kadriyatnda uziga хоs raiyshda namоyon bulishiyi kuramyaz.
Prеzndеitimiz Islоm Karimоi "£zbеkistоnning uz nstaklоl va taraqqiyot Yuli" asarida shu masalaga tuхtalnb: "Milliy madannyatning uziga хоsligini tiklashga alохida e’tibоr bеrilnshi kеrak. SHu bilan birga milliy uz -^uznni anglashning tiklannpsh jaхоn insоnparvarlik madaniyati va umumbashariy kadrshgglarn, idеallaridan biznpng kup millatli jamnyatimiz an’analaridan ajralib kоlishi mumkin emas", - dеb ta’kidlagan edi.
SHunday kilib, umuminsоniy va milliy kadriyatlar O’zbеkistоnda fukarоlik jamnyatining shakllanishi zaminn, tayaichi va nеgizidpr.
Milliy istiqlоl g’оyasi хеch qachоn yakka хukmrоnlikga intilmaydi.
Sоbik tоtalitar tuznmniyg yakka хukmrоi mafkurasi ta’siri natyajasida kshpilarimiz хaraktеriga va ularni faоllashtirishga putur еtgan edi. хakikatga ishоnmaslik, uz mехnati zaikini tuymaslik, lоkaydyaik, fikrsshlik, ruхsizlik kabya illatlar jamiyatda ildiz оttan edi. SHuning uchun хam, mustakillikka erishilgan dastlabki kundayok, shaхsni tafakkur mustakilligiga., uzini uz miyasidaga tоtalitar sarkitlardan tоzalashga asоsiy e’tibоr bеrildi. YA’ni insоi mustakil bulmay turnb faоl, faоlliksiz mustakil bo’lmaydi. Davlatimiz raхbari I.A.Karimоi o’zbеkistоa Kоnstitutsiyasi kuiy munоsabati bilan: "jamiki dunyoviy nе’matlar оrasida eng ulugi - insоn dеgan fikrni ilgari surdik", - dеganda хakdir.
Barchamiz bilamizki, fukarоlik jamiyati asоs-larini barpо etishning eng muхim tarkibny kismi - ma’naiyyat va ma’rifat sохasidagn, shaхsni muntazam kamоl tоptnrish bоrasida uzluksiz ish оlib bоrishdir.
Prеzidеntnmiz tоmоnidan хar bir YAngn yilni insоn va uning maifaatlari bilan bоg’lik - "Оila yili", "Ayollar yili", "Sоg’lоm avlоd yili", "Оnalar va bоlalar yili", "kariyalarnn kadrlash yili "Оbоd maхalla yili", "Mехr - maruvvat yili", Siхat-salоmatlik yili" dеb bеlgilab bеrilishi davlat siyosati va ezgu an’anaga aylandi. Buning siyosiy va ma’rifiy aхamiyati shundan ibоratki, nil davоmida insоnga alохida e’tibоr karatiladi va uning kadr - kimmati e’zоzlanadi, оdamlarning turmush farоvоnligaga yanada yaхshilash, mехr - оkibatni kuchaigirish maksadida kupdan - kup хayrdi ishlar amalga оshiriladi.
Хulоsa urnida shunn aytnsh mumkinki, bugunga kunda O’zbеkistоnda adоlatli, kuchpi fukarоlik jamiyatnni shakllantirnshnda, оzоd va оbоd Vatan, erknn va farоvоn хaеtni kurishda, iqtisodiy nslохоtlarning samarali bupnshida insоn оmili muхim uriy tugadi. Zеrо, mamlakattshz iktasоdiyoti rkiоjlanishini nnsоn оmilyasiz tasavvur kilish kishsh. Insоn оmilining хam kasbiy, хam g’оyaviy jikatdan kuchaytirilshpn nktnsоdiyotini Yuksak darajaga kugaradn. Agarda insоn kasbiy jiхatdan Yuksak malakali bulsa-Yu, rоyaviy jiхatdaya nоkis bulsa-chi? Bunda iqtisodiy jinоyatlar, pоraхurlik, shartnоmani bajarmaslik, sохta tеidеrlik, inti-zоmsizlik, tashmachilik, ma’suliyatsnzlik, lоkayddpk хar kanday gullab yashnayotgan iqtisodiyotni kеmirib tashlaydya. Dеmak, Vatan tinchliggi, el farоvоnligi ma’sulnyatlilik, mехnatsеvarlik, tashab-buskоrlik, vatanparvarlik, хalоlik, intizоmlilik nafakat ma’naviy, mafkurainy, balki iqtisodiy оiyllar, хam muхim aхamiyat kasb etadi.
Ma’lumkn» ma’naiyyat, aхlоk - оdоb va ma’rifat jamiyat tafakkuri, dеmоkratik islохоtlar samarasini bеlgnlоvchi, fukarоlik jamshggi asоslarini barpо etnshining bоsh оmillaridan biryadir. Manaiyyat, aхlоk - оdоb va ma’rifat tushuichasi ilmiy talknn kiliysa, fukarоlik jamiyatini barpо etish dоimiy tamоyilga, yaхlit tnzimga anlanishi zarurligi ma’lum buldi. Bu tiznm markazida esa ma’naiyyat, aхlоk - оdоb va marifat kabi ulmas kadriyatlar еtakchilik kilmоg’i kеrak. SHundan ekan, bugungi kunda fukarоlik jamiyati masalasini хakkоniy raiyashda ma’naniyat va ma’rifat masalasi dеyish mumkin. CHunki fukarоlik jamiyati - хukuk, dеmоkratiya, ma’naviyat va ma’rifat tantana kiladigan adоlatli jamiyatdir.
Prеzidеntimiz Islоm Karimоi asarlarida ilmiy — nazarny
va amaliy jiхatdan isbоtlab bеrilgaiydеk, ma’naivat va
ma’rifat - millat, mamlakat, fukarоlik jamiyati taraqqiyotini
bеlgilоvchi оmildir. Ma’vaiyyat va ma’rifat - shaхs va
myallatshgag "aklli kalbini" ifоda etadigan, tabvat, jamiyat va
оdamiyig insоnnylashui, ma’rifatlashui darajasinn bildiraditan ruхiy - akliy idrоk оlami хisоblanadi. Ma’naiyayat, aхlоk — оdоb va ma’rifat mохnyatan mushtarak tutunchadir. Ma’naishggni aхlоk - оdоbsiz va ma’rifatsiz, ma’rifatni esa ma’naiyyatssh va aхlоk - оdоbsiz tasavvur kilib bulmaydi. Ular uz tabnati va mохiyatiga kura bоtnnan bir - biri bilan chambarchas uziny bоglnk хamda yaхlnt tizimdir. Оdоb -aхlоk va ma’rifat, eng aivalо, sоf ma’naviy tushuncha va aksnncha, ma’naiyyat - sоf ma’rifiy iyasоniy tsiyilizatsnyadir. Dunyoni ma’rifat kutkaradn, dеganda shubkasiz, ma’naiyyat nazarda tugiladi. Zоtan, YUrtbоshimizning "Jamiyat taraqqiyotini muqarar хalоkatdan qutqarib qоladigan yagоna kuch -ma’rifatdir", dеgan iоntsеptsiyasiynig ma’nоsi shuki, fukarоlik jamiyatnda barcha muammо ilm, akl - idrоk va tafakkur yordamida хal etyaladi. Dеmak, jamiyat ma’nan sоgnоlashadi, ma’naviy yaхlitlik, butunlik insоnga dеmоkratik - хukukiy makоm kasb etadi. Ma’naishgg mеzоnn buzilsa, ya’ni insоf, uzarо хurmat -izzat, andisha хalоllik, rоspuylik оdamni tark etsa, unvag jamiyat va bоshka оdamlar bilan хukukiy- ma’naiyay munоsabatlariga putur еtadi. CHunki, bir kishnning хukuklari bоshka оdamning хukuklarn chеgarasi bоshlangan jоyda tugaydi. kоnun kimniyg хak, kimning nохakligini adоlat tarоzisida ulchab bеradi, Ularning ikkalasini хam ma’naiyyatning pоkiza оlamnga kaytaradn. Ana shundagnyaa хukuk, dеmоkratiya ma’vaiyyat va ma’rifat mupggarakligi fukarоlik jamshpnning хar bir a’zоsining aхlоkiy, ijtimоiy, ruхiy idеaliga anlanadi.
Fukarоlik jamiyatida eng aivalо оdamiylik хislatlari ustuiоr buladi.
YAna shuna хam e’tirоf etish jоizki, kоnunchilik va adоlat ustuiоr bulgan jamiyatda amaldagi kоnunlarnnig mukammal va puхta bulishi, ularning uzgaruichan vaziyatlarga nisbatan bardоshlnligi katga aхamiyat kasb etib, bu fukarоlik tarbiyasi uchun juda kulaydir. CHunkn bir ailоd manfaatiga tugri kеlgan kоiun va хukukiy nоrmalar kеyiigi aklоd tоmоnidan aitamatik tarzda хam kabul kilinnshi mumkin. Dеmak, siyosiy tazimning lеgityam va barkarоr bulishi, kоnunlarimnaning mukammalligi fukarоlik jamiyatini shakllantirshpdaga muхim ma’naviy хamda kоnunny оmiyadir.
O’zbеkchilik. Оila va maхalla. Хalknmizning sоdda tilnda o’zbеkchilik dеgan suz bоr. Bu bizning milliydigimizning asоsi bulib, хalkyamizga хоs хnslatlar majmuasi, хaraktеrini anglatadi.
Хalkimizning milliy uziga хоslign, оilaga munоsabat, jamоaiyn turmush tarzn, i’ni maхallachnlikda хam alохida sеzilib turadi.
Fukarоlik jamiyati shakllanishining dastlabki siyosiy
institugn rоlini uynaidngan оila хususida kiskacha tuхtaladigan bulsak, оilada jamiyatga хоs bulgan tinik хususiyaglar va vaziyatlar uz in’ikоsnni tоpadi. Оilada хar bir bоlaga kadriyatlar tizimi - yaima yaхоsh-Yu nima yomоnlngn, kaysi хatga - karakatn ma’kul, kaysiyisi nоma’kul, kansi fikr ma’nili-Yu, kaysn biri bеma’ni ekanligi tugrisidagi dastlabki tasavvurlar оta - оna, yakyan kariydоsh - urug’, kuni - ko’shni оrkali snngdiriladi. Bundan tashkari, aynan оilada хоkimiyat va оbro’lilik, ya’ni tug’risidagi, siyosiy оngga alоkadоr bulgan, siyosiy madaniya va хukukni ifоdalоvchi tasavvurlar хam kurtak tоpadi. Bir karashda оddiy tugilgan er va хоtinning nikохga bulgan munоsabati, uni kadrlashi bоla ilk yoshlikdan оilani, оiladagi burch va mas’uliyatning mохiyatini tеrai tushunib bоrishga imkоn bеradi. Bundan tashkari umumхalk rеfеrеndumlari, saylоilar, saylоiоldi jarayonlariga munоsabat, bunda оta - оnaning faоl va оngli ishtirоk ztishining uzi yoshdan murgak kalbda shu jamiyat va undagi snyosiy хayotning tеig хukukli ishtirоkchisi» bo’lishi mumkinligi хissini tarbiyalaydi.
Jamnyatning manfaatlari kеng kamrоvli bo’lib, u хar bir fuqarоning turfa kizikishlari, eхtiyojlaridan kеlib chikadi. Bu хоlat uning хak - хukuklarn kuplini kеltirib chikaradi. Buni biz bugungi kunda uzini uzi bоshkarish оrganlari faоliyatida kurib turibmiz.
Mustakillik yillarida maхallaga tariхda kurilmagan darajada e’tibоr kuchayib, uz - uzini bоshkaruvchi tashkilоt sifatida хak - хukuklari оrtib bоrmоkda. Bu bеjiz emas, albatta. o’zbеk хalki kadim zamоilardan buyon jamоaviy turmush tarzida yashab kеlgan. Kishilar, оilalar muammоlari maхallaning kupni kurgan оksоkоllari, оnaхоilari yordamida хal etilgan. Jamоaviy turmush tarzi jamiyat taraqqiyotiga хam kuchli ta’sir kursatgan. Хususan, tеmuriylar davrida shaхarlarda turli хunar egalari maхalla-maхalla bulib yashagani jamiyatni iqtisodiy, ma’vainy jiхatlardan juda Yuksaltirgan.
Masalaning yana bir muхim tоmоni shundaki, maхalla insоniy fazilatlar kamоl tоpadigan, asriy an’analarimiz saklanib kоlgan makоndir. Birоk maхallalar faоliyatiga nazar tashlar ekanmiz, ba’zan eskilik sarkitlarning an’analardan farklamayyotganlarini kuramiz. Ayni, paytda tadbirkоrlik va ishbilarmоnlikni fakat mоddiy fоyda оrtirnsh Yuli dеb bilganlar хam uchrab turadi.
SHuning uchun bоzоr iqtisodiyoga sharоitlarida maхallalarning rоli еtakchi bulib, bu еrdagi ma’naviy muхit milliy istiqlоl g’оyasining umuminsоniy va millat kadriyatlarini bеlgilab bеradi.
Jamiyatdagi barcha insоilar manfaatlari kеsishgan jоy хam -bu maхalladir. Unda usha kizikish va eхtiyojlardan tоrtib, хar bir оilaning mоddiy va ma’naviy eхtiyojlari uygunlashadi. SHu bоis хam barcha muammо va ularning еchimlari kaliti maхalladan izlashadi. Prеzidеntimizning "Maхalla хakikat dеmоkratiya darsхоnasidir", dеgan bir хikmat ibоralarining asl ma’nоsi хam shunda uzini - uzi bоshkarshining milliy mоdеli bulgan maхalla хalkimizning azaliy udumlari, urf - оdatlari, dеmоkratik an’analari, оilani mustaхkamlash bоrasidagi ulmas kadriyatlari bilan erkin fukarо tarbiyasida muхim rоl uynaydi.
Rеspublikamiz mustakillikga erishgach, uning dushmanlari, хususan, diniy ekstrеmistlar Yurtimiz tinchiligiga maхallalar оrkali ta’sir kursatishga astоydil хarakat kilib kеlmоkdalar.
2005 yil 13 maydagi Andijоn vоkеalari bunday urinishlarning sungi kurinishlaridan biridir. Bunday vоkеalar хakida ba’zi bir chеt zl оmmaviy aхbоrоt iоsntalari хоdimlari kabi tеz baхо bеrib bulmaydi, ainiksa, ukui kullanmalarida. Birоk, bir narsaga amnnmizki, Andshkоn vоkеalarn zamirida tinchligimshz, jumladan, milliy istiqlоl g’оyasnga raхna sоluichilariyig vayrоnkоr g’оyalari turabdi.
SHuning uchun maхallalar bundan buyon хam yoshlarnmizni turln g’оyalardan saklashning asоsny vaskayai bulib kоlavеradi.
Umumnnsоniy, yoki umumbashariy kadriеtlar insоniyat, хalklar, millatlar erishgan оliy bоylik bulib, chnnakam milliy g’оyalar хam ana shu kadrshgtlar tamоyilnga asоslaydi kadriyatlarning turlari kup va kar birnning ma’nоsi juda kеng.
хar kanday kadrshgg insоn faоlnyatnniyg maхsuln, uning оb’еktyai оlamiga nisbatan bulgan munоsabatining ifоdasi bilan birga insоn ma’naviy kamоlatining muхim оmili ekanligi хakida fikr Yuritishdan оldin, uning ilmiy-falsafiy ma’nоsi, paydо bulish va rivоjlanishining njtimоiy -iqtisodiy va ma’vaviy pldizlarn, shakllanishidagi shart -sharоnt, imkоniyat va zaruriyatlar milliy, shgatakainy, umumbashariy, diniy kadrnatlar singari turlari iymalardan ibоratligviy aiyklab оlishga tugri kеladi.
Qadriyatlar dеyilganida jamiyat taraqqiyoti jarayoiyda shakllayagan va rivоjlaigai, fakat ugmish davrlar uchun muхim aхamiyat kasb etib kоlmasdan. хоzirga kundagi va kеlajakdagi njtimоni-iktnsоdiy, siyosiy va madaniy tarakknyotta хam ijоbiy ta’sir kursatadigai kishilar оigiga siygib ijtimоiy aхamiyat kasb etadigai mоddiy, ma’naviy, tabviy, diviy, aхlоkiy, falsafiy va bоshka bоyliklar majmui ifоdalaydi.
Kishilik jamiyati taraqqiyoti va istikbоli uchun aхamiyatli bulgan ijtimоiy, ma’vaviy хоdisalar kadriyatlar jumlasiga kiradi.
¡adriyatlar jamiyat njtimоny va ma’naviy taraqqiyotining zarurin maхsulidir. kadriyatlar muayyan bir davr sharоit va eхtiyojniyg maхsuli bulnsh bklan birga uning kuzgusi хamdir.
¡adriyatlar ijtnmоny taraqqiyot jarayoiyda vamоyon buladi, tabiyan, ijtimоiy-iqtisodiy, siyosiy, madaviy muiоsabatlariy uzida aks ettiradi, uzgarnb, rivоjlanib, bоyib, takоmillashib turadi. Tariхiy taraqqiyot jarayonida buladigai uzgarishlar va rivоjlanishlar kadriyatlariyng maziunida uz ifоdasning tоpadi.
Jamiyat taraqqiyoti dоimyay raiyshda uzgarib rivоjlanib, yaigilanib bоrgan sari kadriyatlariyng aхamiyata оshib, ularni baхоlash mеzоilari, хam оldiigidan bоshkacha bulib turadi.
Barcha zamоilarda хam insоn ent оliy kadrnyat хnsоblanib kеlingan. хamma varsani kila оladigai оliy mavjudоt bu Insоn оliy хazratlaridir. Tariх хam, tariхiy taraqqiyot хam insоn faоliyatidan bоshka narsa emas.
Insоnning barcha davrlar va jamiyki ijtimоiy tuzumlarda eng оliy kadriyat dеb, baхоlaiyshi bеjiz emas, albatta. CHuiki, uida bоshka jоili mavjudоtlardan fark kiladigaya eng muхim bеlgilar-оig, akl-idrоk, did-farоsat, bilim, оdоb-aхlоk, diy, tafakkur, хulk, оrzu-umid va baхt-saоdatga intilish, masuliyat tuygusi, imоi-e’tikоd, maksad va eхtirоs, akliy kamоlоt, оr-nоmus, ishk-muхabbat, gurur, nafrat va bоshka ma’naviy jziохarlar jamuljamdir.
Insоilar хayoti ijtimоiy munоsabatlarga asоslangandir.
Vasоn mavjudоt sifatida tabvat maхsuli bulsa, ammо оdam
sifatida u fakat jamiyatda, ijtimоiy-iqtisodiy, siyosai,
ma’naviy muyaоsabatlar ta’sirida shakllanadi va rivоjlanadi.
Insоn insоn bilan tirik. Insоn bоrki хayot bоr.
Har kanday ijtimоiy-iktisоdny, madaniy-siyosiy, taraqqiyot, uzgarish va rivоjlanishning asоsida nnsоn mехnati, uning yaratuichilik amaliy faоliyati yotada. Insоn mехnati, akd zakоvati, istеdоdi va ijоdnyoti - bularning хammasi uning buYukligi, оliy kadrnyat ekanligidan nishоnadir. Dunyoda insоndan kudratli akl- farоsatli, оkilu dоnо mavjudоt Yuk.
Tabvatni оbоd va kurkam, jamiyatiy guzal va farоvоn kilnshyai, akl idrоk va tafakkuri bilan оdamzоtga kеrakli bulgan jamikn mоddiy va ma’naviy bоyliklarni shaхaru-kishlоklarni, nlm fan va madaniyat maskanlarini, tеmir iulu-tоsh iuplarini, zaiоdu fabrikalarni bоgu - bustоilarni, tехnika va tехnоlоgiyalaryani, mnkrоskоpu tеlеs-kоplarni, ulkan kоsmik kеmalarni, хullas barcha va хar kanday kadrnyatlarnn yaratgan va yaratib kеlayotgan insоn zоti ооshylarining nоmi dunyoda magrur jarashlaydi.
Insоnning оliy kadriyat ekanligi, uning dastaival, uz-uziga va jamiyataiyg insоnga bulgan aхlоkiy muiоsabatnga aks etadi. kadrnyatlar insоilar urtasida uzarо munоsabatda va shaхsning uz хulkiyai tartibga sоlishida ijоbny rоl uynandi. uz kadr-knmmatini anglash shaхsning uz-uziyi nazоrat kilishi bulib, uning o’z-o’ziga nisbatan talabchanligi va shunga asоslanadi.
Uz-uzini kurmat kilish kup jiхatdan shaхsning tandirning bеlgilоvchi g’оya muхim хnslatdir, chunki u insоnyai kamsitadigan, еrga uradigan, хurlaydngan va shu bilan uning bоshka kishnlar kuz uigida uz kadr kimmatiеi Yukоtishga sabab buladigan kiliklariga Yul kuymaydigan tusikka aylanadi. Хar bir insоi, eng aivalо, uz-uzini хurmat kilishga, kadr-kimmati, оr-nоmusi, sha’niga dоg tushirmasliga lоzim.
O’zining kadr-qimmatiga еtish, оr-nоmusini saklay оlish muхam insоniy fazilatdir. uz izzat - хurmatini bilmasdan turib, ma’naviy bоylikka еtishish, elda kadr-kimmat tоpishnn tasavvur kilish kiyin. uznni хurmat kilmaydigan kishn uzgalariy kadrlay оlmaydi.
Qadr-kimmat shaхsiy хurmatlashni uning хukukini e’tirоf etishni хam uz ichiga оladi. kadr-kimmat shaхsning njtimоiy va ma’vaviy erkinlignning muхim tоmоni sifatnda Yuzaga kеladi.
Qadriyatlar ijtimоiy хususiyatga ega bulib, kishilarning amalin faоliyati jarayonida paydо buladi va rivоjlamadi.
Insоi Yuk jоyda birоn narsaning kadr - kimmati kaktsda suzlash bеmanilikdir. kadriyatlar kshpilarnn turli sохadagi, aivalо ishlab chikarish mехnat sохasidagi faоlyayati uchun fоyda kеltiradngan narsalar, хоdisalar majmui bilan bоglik raiyshda Yuzaga kеladi. Barcha aхlоkin nоrmalar» Yurish-turshp kоidalari singari, jamiki insоnny kadryayatlar хam jamiyat taraqqiyoti talablari asоsida Yuzaga kеlib yaigi mazmun, yaigi shakl kasb etib, bоyib va takоmillashib bоradi.
Jamiyatimyaz kar bir insоnnya e’zоzlab, uning turmushini yaхshilash bilimi va madashsh sainyasini ustirish kоbnliyatnni хar tоmоilama rivоjlantirish uchun uzida bоr bulgan хamma nmkоniyatlarini ishga sоladi. Kеyiigi nillarda insоniyng shaхsiy хak- хukukdarini, erkniliklari va kadriyatlarnni muхоfaza kshgash masalasida juda katta shplar amalga оshiriladi.
¡adriyatlar mоddny va ma’naviy kadriyatlarga bulinadi.
Mоddiy kadrnyatlarga kyashilarning mоddiy eхtiyojlarini
bеiоsnta kоndiruachi narsa (ishlab chikarish vоsitalari, mехnat kurоllari, mехnat ashyolari, mоddiy nе’matlar va bоshka)lar kirsa, ma’naviy kadriyatlar - siyosiy, хukukiy, badiyi, dipiy musnkainy, ilmiy, estеgak, falsafiy, aхlоkny va bоshka shu kabi kadriyatlardan ibоratdir.
Har kanday millay tafakkur darajasi, avvalо, nimalarga asоslangani bilan ulchanadi. Bu asоs kanchalik mukammal bulsa, milliy g’оya хam shunchalar bоy buladi Albatta, bunda mоddiy va ma’vaviy kadriyatlar uiguiligi juda muхim rоl uynaydi.
Оdamlarning yashashi va rivоjlanishi uchun mоddiy nоz-nе’matlar kanchalik zarur bulsa, ma’vaviy kadriyatlar хam shu kadar muхimdir.
Оdоb-aхlоk, urf-оdatlar, marоsimlar shaklida namоyon buladigan kadriyatlar хam mavjud bulib, ular kishnlarning uzarо munоsabatlarida, Yurish-turishida, aхlоk va оdоbida kuzga tashlavadi.
Оdоb-aхlоk, urf-оdatlar sохasidagi kadriyatlar хalkimizning eng kimmatli bоyligidir. kadriyatning ana shu turi nnsоning ichki ma’naviy eхtiеjiga ailansa, kishilar tоmоnidan uzlashtirib оlinib хayotga оkilоna tatbik etilsa, katga ijtimоiy kuchga aylanadi.
"Хalkimiz asrlar оsha yashab kеyagan an’analar, urf-оdatlari, tili va ruхi nеtziga kurilgan milliy musgakillik mafkurasi, - dеydi Prеzidеnt, - umunnsоniy kadriyatlar bilan maхkam uy^uilashgan хоlda, kеyaajakka ishоnya tuy^usini оdamlar kalbi va оigiga еtkazishi, ulariy Vatanga muхabbat, insоnparvarlik ruхida tarbiyalashi, хalоllikni, mardlik va sabr-bardоshlikni, adоlat juygusini, bilim va ma’rifatga intnlnshni tarbiyalash nulida хizmat kilmоgi lоzim. U davlat fundrоlarniigig buYuk maksad Yulnda ma’vaviy yaхinlashuiyga kumaklaitоgi kеrak".
YAхshilik, хalоllik, iоklik, хamkоrlik, хayri-хо%lik, хamdardlik, burchga sоdiklikka asоslangan muiоsabatlarda vamоyon buladigan kadriyatlar mavjud-ligpnn хam ashmasdan utib bulmaydi. Insоn fakat uzviyng tabviy eхtiyojlariyi kоndirish bilaigina tnrik emas. Maktav kilish, jamiyatda yashash, uzidan bоshka kshpilar bilan ijtimоiy-iktnsоdin, siyosiy, ma’naviy alоka va munоsabatda bulnsh jarayonida u iysоya sifatida shakllanadi, usib-unadi, kоbiliyat, iktidоr va istе’dоdlarini namоyon kiladp. Ana shu ma’nоda оlganda insоnga хоs bulgan ma’naviy va aхlоkiy fazilatlar ajralib nnsоniy kadrnyatlar jumlasiga kiradi.
Estеgak kadriyatlar хam mavjud bulib, ularga birnnchn yaaibatda barcha tabviy va ijtimоiy guzalliklar va ulardan zaiklaiysh knradi.
Alishеr Naiоiy, Abduraхmоn Jоmiy, Abulkоsim Firdansiy, Zaхiriddiy Muхammad Bоbur, Lutfiy, Durbеk Sadiy va bоshka Yuzlab va mshYugab buYuk adiblarnmiz tоmоnidan yaratilpsh nazmiy va nasriy asarlar, sоn-sanоksiz badviy adabiyot vamunalari estеtik kadrnyat sifatida хоzirgi paytda хam jamiyatimiz ma’vainy taraqqiyotida kapta uriy egallab kеyamоkda. Sa’natning, badiyan adabnyotning хam upiyshda va хоzirgi paitda yaratilib, iоkеlik aks etgirgan barcha turlari оdalariyig fikr va хislarnga ta’sir etib, хayotni chukurrоk urganishlariga yordam bеrmоkda. Iysоinnig murakkab ichki dunyosini, psiхоlоgiyasinn, ruхiy хоlatlarini, ma’vaviy kiyofasiyya tasiyrlashda san’atiyng хеch kaisi turn badiny adabiyotga tеnglasha оlmaidi. Badviy adabiyog estеtyak kadriyat sifatida kishilarga хayot, jamnyat tugrisida оyag-bilim bеradi, хayot хоdisalari va mustakil o’zbеkistоya danyaati tugrisidagi tasavvurimiziy bоyitadi, jamiyatnmizga хоs bulgan murakkabliklar, ziddiyatlar, kiyiychilik va muammоlariy оb’ktiy хakikat tarzida bilib оlishimshda iuхim vоsita bulib хizmat kiladi.
Estеtik kadriyatniyg tarkibiy kismi bulgan badiny adabiyotiyng mustakilligimiz uchun kanchalik muхim aхamiyat kasb etishviy Prеzidеntimizning bir guruх adiblar bilan uchrashib ularga murоjaat kilib aitgai kuyidagi suzlaridan kurishimiz mumkiy:
"Оdamlarga shuni aiglatish kеrakki, bizga bеrilgan imkоniyat Yuz yilda bir marta kеlishi mumknn. Asоsiy masala shuidan ibоratki, mustakillikiy saklab kоlishnmiz, uni kеlajak ailоdlarga оmоn еtkazishimiz, kadriyi tugri tushuntnrishimiz lоzim. Endi kaddimiznn kutarishimiz kеrak. SHuiy unutmaslik kеrakki, istiqlоlimiz оsоnlikcha kulga kiritilgaiy Yuk. £zbеkistоinnig butun fakat bitga Yuln bоr, u хam bulsa, uzining mustakilligini mustaхkamlab, fakat оlga Yurishdir. Eidi bu shiоrniyg хоzirgi murakkab vaziyatlarda ma’iоsini хalkimizga tuiuntnrmasak, shu paytda ikkilanib tursak, kеlajak ailоdga хiyovat kilgai bulamiz. Buni sizlar juda tеrai anglaysizlar, bu gaplar Yuragiygizga yakin, dеb uylayman".
kadriyatlar aitib utilgailardangina ibоrat emas. ¡adriyat tushunchasi хayotning uzi kabi kеng хamrоvli bulib, u хar bir хalk miyg yilardavоmida хayotning turli sохalari buyicha saikallab tuplagan tajribalaridir. Aхlоkiy kadriyatlar, хarbiy kadriyatlar, davlatchilik kadriyatlariy - bularniyg хammasi bir butui хоlda, хalkning^ duyayoviy kiеfasini uziga хоs tarzda bеlgilaydi. Darхakikat, o’zbеkistоniyng kuch - kudrati maibaa - хalkimizning umumiysоviy kadriyatlariga sоdikpigi^ ulug ajdоd-larimizniyg ashYudlarga ugayotgai ma’naviy mеrоsi-niyg kuchlnligida, fukarоlarimiziyng el ~ Yurtga, оva-zamiyga bitmas-tuganmas mехrida.
O’zbеk хalki uchun asrlar buni diniy kadriyatlar хam muхim rоl uynab kеlgan. Diyiy k.adriyatlarda, birinchi vaibatda islоm ta’limоtida jamiki оdamzоdiy ezgulikka, хak va kakkоniyatga tug’ri yo’lga da’vat etadagai iохaklikka karpga kuralninga chоrlaydigan shundan bеbaхо falsafiy g’оyalar, nоdir хikmatlar, riyоyatlar, pandu-nasiхatlar, eng muхim Yul-Yurklar bоrki, ulariy bilib, chukur uzlashtirib оlib, katiy amal kilgan, ularga suyanib faоliyat kursatgan kishi хayotda хеch kachоi kоkilmaidn.
"Islоm dini- bu оta-bоbоlarimiz dini, u biz uchun iymоi,
хam aхlоk, хam diеnat, хam ma’rifat ekanligi tushunaylik. U
kuruk akidalar iyg’indisi emas. Ava shu ma’rifatni
kishilarimiz jоn-jоn dеb kabul kiladilar va yaхshi ugitlarga
amal kiladilar. Mехr-оknbatlari iоmusli, оrshpli bulishga,
izzat-eхtirоm tushunchalariga riоya etishga хarakat kiladilar".
Dinni kadriyatlar оdamlarni ilm-faiga, ma’vaviy va marifatga
da’vat etgailigi jiхatndan хam alохida aхamiyatga ega. Buni
islоm dini misоlida kurish mumkin. Islоm - ilm dеmakdir.
Uning mukaddas kitоbi - "kur’оi" da 78000ga yakiy suz bulsa
uida "ilm" suzi turli хоllarda 765 ta marta takrоrlavadi.
Islоm fakdt shar’iy ilmlariy emas, balki barcha ilmlarni
urganingai fоidaln dеb хnsоblagan, kur’оi Karimning оit va
suralari, paigambarimiziyyag Хadislari ilmga da’vat bilan
tula. Islоm ilm talab kiliygai ibоdat darajasiga kutargai,
хattоki ibоdatdan ilmiy ustui kuigan.
Imkоi bоricha va kaеrda kоdir bulsang ilm urgan, ma’rifatin ziyoda kil, dеgai g’оya islоm dinining mag’z-mag’ziga chukur siygdirib Yubоrnl-ganshsh kadisi sharifdan оliygan misоllardan kurish mumkin. "Garchi Хitоyda bo’lsa хam talab kilinglar. CHunkn, tоlibi ilm bulishi хar bir mumkin uchun farzdir" Bеshikdan tо tоbutgacha ilm urgan", "yoshlikda оlingan bilnm tоshga uyilgan naksh kabidir".
Payg’ambarimizning bоshka bir хadislarida "Kimki dunyoni
хохlasa ilm оlsin, kimki охiratni хохlasa, shsh оlsin" dеya
zikr etiladi. "Ilmni avaylab o’zi o’rganib, so’ng bоshqalarga
o’rgatishlik-sadakalarning afzalndir", "Оlimning o’limi-
оlamning o’limidir", dеb хadisda aytilgan chuqur ma’nоli
fikrlar alохida bir хalk va millatga emas, bugun yashayotga insоnlarga
karatilgandir.
Islоm sha’riy hukmida shunday ma’naviy-aхlоkiy tоmоyillar qоidalar bоrki, ularni birоr millat, yoki davlat chagarasi bplan chеklab bo’lmaydi. хar kanday musulmоn, хar bir insоn bajarilipsh kеrak bulgan sha’riy qоidalar sifatida ugripik kilmaslik fохishabоzlik, pоraхurlik, ichkilikbоzlik, giyoхvandlik kabi kabiх ishlar bilap shugullanmaslik, insоfli -diyonatli bulshpi, оta-оnaning хizmatlarini kilib, ularni rоzn kilish va bоshkalarni eslatib utish mumknndir.
Din va diniy kadriyatlarning хalkparvarlik, millatsеvarlik va insоnparvarlik sохasidagi tarbiyaviy aхamiyati nafkat utmish davrlar uchun, balki хоznrgi payt va kеlajak uchun хam bеniхоyadir.
Diniy kadriyatlarning mafkuraviy-ma’rnfnn, aхlоkny aхamiyatn tabnatta mехr - muхabbat, tеvarak - atrоfni, so’ngi, хavоni, tuprоqni, хayvоnоtu nabоbatni asrab - avaylash хakidagi islоm ta’limоtn g’оyalarida to’la ifоda tоpgandir.
Sayyoramizdagi, O’zbеkistоn saхiy zaminidagi jamiki nоz-nеmatlarning qadriga еtish barcha оdamlarning insоniy burchidir. Tabiiiy bоyliklarni, еr-suv va daraхtlarni, хayvоnоt оlamini avaylab asrash qur’оndagi оyat suralariga, Paygambarimiz хadislaridagn g’оyalarga tula хamохangdir. SHuning uchun, хai tabvatni e’zоzlash хakidagi хar bir falsafiy gоi uzining ilmiy va amaliy aхamiyatiga kura umuminsоniy kadriyatlar хisоblanadi.
Хulоsa knlnb aytganda, uzligani anglagan хar bir хalk, millat va davlat jamiyatning umumbasharny tamоyillarini e’tirоf etish, rivоjlantirishi shart va bu tamоyillarning milliy asоslari, mохiyatini tushuntirib bоrish milliy istiqlоl g’оyasining asоsin vazifalaridan biridir.
Tayanch tushunchalar:
Umuminsоniy va milliy kadrshpglar, maхalla, оila, o’zbеkchilik, fukarоlik jamshggi, tariхiy хоtira. kadriyatlar, umumbashariy kadriyatlar, tamоyil, milliy, mintakaviy, dinyay, estеtik, mоddiy, ma’naviy, uzlikni anglash, оliy kadriyat.

Maizuni mustaхkamlash uchun savоllar:

Umuminsоniy kadriyatlar dеganda nimani tushunasiz?
Milliy — ma’naviy kadriyatlarniyg kuriyishlarinn savab bеring?
Sizningcha, o’zbеk хalki uchun eng хaraktеrli хususshgt nima ?
An’ananingg esknlik sarkntidan farki nimada?
Nnma uchun maхallalarni fukarоlik jamiyatning asоsi dеymiz?
kadriyat tushunchasini izохlab bеring?
Milliy g’оyaning kanday umunbashariy tamоyillarini bilasiz?
Nima uchun kadriyatlarning umumbashariy tamоyillarn myalliy-ma’naviy nеgizda shakllanadn?
Eng оliy kadriyat tushunchasini sharхlang.
o’zbеk хalki uchun diniy kadriyatlar qanday aхamiyatga ega?