1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

partiyaviylik, oilaviy ahvol xususidagi masalalar kiritilishi mumkin.  
Keyingi  bosqichda  respondent  bilan  aloqa  o`rnatish  bilan  bog`liq  savollar  o`rin 
oladi.  Aloqa  o`rnatish  savollari  tadqiqot  maqsadi  va  vazifalaridan  kelib  chiqadi.  Ayni 
chog`da,  bunday  savollar  me`yordan  ortiq  bo`lib  ketmasligi  kerak,  chunki  bunday 
savollarning  haddan  oshib  ketishi  anketaning  asosiy  savollariga  mas`uliyat  bilan 
yondashilishi  darajasini  pasaytirishi  mumkin.  Keyingi  bosqichda  anketaning  asosiy 
savollari batafsil va mantiqiy bog`liqda berilishi lozim. Asosiy savollar o`z mazmuni bilan 
muhim  axborotni  qo`lga  kiritish  imkonini  beradi.  Anketadagi  asosiy  savollar  tadqiqot 
dasturida  ko`zda  tutilgan  maqsad  va  vazifalarga  to`la  javob  berishi  lozim.  Anketaning 
so`nggi  bosqichida  yakunlovchi  savollar  o`rin  olishi  kerak.  Bunday  savollar  asosiy 
bosqichda  ilgari  surilgan  hamma  savollarga  xulosa  yasashi,  respondentlarni  ruhiy-
intellektual hayajon vaziyatidan chiqarishga xizmat qilishga lozim.  
Hozirgi sharoitda konkret sotsiologik tadqiqotlar anketa usulining uch ko`rinishidan 
unumli  foydalanib  kelmoqda.  Ular  qo`lma-qo`l  tarqatish  asosidagi,  pochta  va  matbuot 
orqali  anketa  o`tkazish  shakllarini  o`z  ichiga  oladi.  Tarqatish  yo`li  bilan  o`tkazilayotgan 
anketa  sotsiolog  tomonidan  respondent  qo`liga  bevosita  topshiriladi  va  uning  o`zidan 
qabul  qilib  olinadi.  Bu  usul  hozirgi  vaqtda  keng  tarqalgan  bo`lib,  olinuvchi  javoblarning 
nisbatan  haqqoniyligi  va  ob`yektivligi  bilan  ajralib  turadi.  Pochta  orqali  o`tkaziladigan 
anketalar avvaldan tanlangan familiyalar yoki muassasalar ro`yxati asosida tarqatiladi. Bu 
usuldagi  kamchilik  shundan  iboratki  ko`pgina  anketalar  qaytarib  yuborilmaydi.  Sotsiolog 
ko`proq anketa bilan birgalikda maxsus iltimosnoma ham qo`shib jo`natishi ma`quldir.  
Matbuot  orqali  o`tkaziladigan  anketalar  gazetalarning  so`nggi  sahifalarida  e`lon 
qilinadi  va  bunda  gazetadagi  savollar  yozilgan  qismini  yirtib  olib,  redaktsiyaga  qaytarib 
yuborish iltimos qilinadi. Tajribadan ma`lumki, gazeta orqali o`tkaziladigan anketalarning 
atagi 5% respondentlar tomonidan qaytariladi.  
Umuman  olganda,  anketa  usulining  quyidagi  qulayliklari  mavjud:  a)respondentlar 
javob berish chog`ida o`z nuqtai nazarlarini ma`lum darajada asoslashga harakat qiladilar; 
b)anketa usuli orqali juda ko`p kihilarni tadqiqot ob`ektiga jalb etish mumkin; v) anketalar 
vositasida jamoatchilik fikri yo`nalishlarini o`z vaqtida payqab olish mumkin.  
Anketa  savollari  ochiq,  yarim  ochiq  va  yopiq  variantlardan  iborat  bo`ladi.  Ochiq 
savollar  respondent  uchun  keng  tafakkur  qilish,  qo`yilgan  masalalar  yuzasidan  atroflicha 
mushohada  yuritish  asosida  ish  tutish  imkonini  beradi.  Ayni  chog`da  ochiq  savollar 
respondent  uchun  muayyan  qiyinchiliklar  ham  tug`dirishi,  javob  berish  diapazonini 
toraytirib qo`yishi ham mumkin. 
Sotsiologik  tajribalardan  ma`lumki,  ayrim  hollarda  respondentlar  ochiq  savollarga 
javob yozmasdan, shundayligicha qoldirishlari ham mumkin. Ochiq savollarga misol qilib 
quyidagilarni  keltirish  mumkin:  «Sizning  mazmunli  dam  olishingizni  tashkil  etish  uchun 
qanday  shart-sharoitlar  mavjud?»,  «Mehnatkashlarning  ommaviy  dam  olishlarini  tashkil 
etish  uchun  klub  muassasalarini  qanday  jihozlash  kerak?»  yarim  ochiq  savollar  esa 
mumkin  bo`lgan  muqobil  javoblar  bilan  bir  vaqtda,  respondent  tomonidan  ifodalanuvchi 
bir  qator  vaziyatlarni  o`zida  aks  ettiradi.  Yuqoridagilardan  farq  qilib,  yopiq  savollar 
muayyan  mazmundagi  savolga  to`la  muqobil  javoblar  berilgan  bo`lib,  respondent  bu 
savollar  ichidan  o`ziga  ma`qulinigina  tanlab  oladi.  Ushbu  savollar  respondent  uchun  eng 

---

 
195 
qulay  usul  hisoblanadi.  Anketa  savollarida  respondent  berilayotgan  muqobil  javoblardan 
bittasi emas, bir nechtasini qayd etish imkoniga ham ega bo`lishi lozim, Bunday savollarni 
ilmiy adabiyotlarda menyu-savollar, deb atashadi.  
Anketa  usuli  qator  qulaylikliklarga  ega  bo`lishiga  qaramasdan,  u  o`ziga  xos 
kamchiliklarga  ham  egaki,  ular  xususiga  quyida  fikr  yuritamiz:  a)anketa  savollari  ba`zan 
noaniq  va  tushunarsiz  yoziladi,  natijada  javoblar  noto`g`ri  yoki  noob`yektiv  bo`lishi 
mumkin;  b)  ko`pgina  savollar  bir-biriga  o`xshash  bo`lishi  mumkin,  bu  esa  respondent 
tomonidan savollarga e`tiborsiz yondashishga olib keladi; v) ayrim savollar o`ta murakkab 
tuzilishi  mumkin,  bu  holat  respondent  fikrini  cholg`itib,  berilgan  savol  javobsiz  qolishga 
yoki  muqobil  javoblarning  oxirida  qo`yiluvchi  «javob  berishga  qiynalaman»,  degan  satr 
ostini  chizishga  olib  keladi;  g)  anketani  o`tkazish  zaruratini  to`g`ri  tushuntirmaslik 
ko`pgina respondentlarning anketa savollariga umuman yoki qisman javob berishdan bosh 
tortishlariga  olib  kelish  mumkin;  d)  anketa  o`tkazish  jarayonini  to`g`ri  tashkil  etmaslik 
natijasida ko`pchilik bo`lib anketa to`ldirilayotgan paytda savollar mazmuni atrofida bahs-
munozara  boshlanib  ketishi    yoki  bir-biridan  javoblarni  ko`chirib  yozish  hollari  bo`lishi 
mumkin.  
Ta`kidlash  joizki,  anketadagi  asosiy  savollardan  keyin  kontrol’-nazorat  savollari 
berilishi  maqsadga  muvofiqdir.  Bunday  yondashuv  respondentlarning  ob`yektiv  javob 
berishga xizmat qiladi. Masalan, «siz klubdagi to`garaklar faoliyatida ishtirok etasizmi?», 
degan savoldan so`ng, albatta, «ishtirok etayotgan to`garagingiz sizni qaysi jihatlari bilan 
o`ziga  jalb  etadi?»,  degan  savolni  berish  lozim.  Bunday  qilish  to`garak  ishida  ishtirok 
etimaydigan  respondentni  birinchi  savolga  tasdiqlovchi  «ha»  degan  javob  berishdan 
tiyilib,  to`g`ri  javob  berishga  undaydi.  Birinchi  savolga  to`g`ri  yondashgan  respondent 
uchun esa ikkinchi savolga kelgach, fikrini erkin rivojlantirish imkonini yaratadi.  
Ayni  vaqtda,  sotsiolog  respondent  shaxsini  hurmatlab  o`nga  yondoshuvi  kata 
ahamiyatga  ega.  Savollar  boshida  «marhamat  qilib  ayting-chi»,  «Sizning  fikringizcha», 
«Agar  mumkin  bo`lsa»,  «sizdan  shuni  iltimos  qilamizki»  kabi  hurmat  ma`nosidagi 
boshlamalarqo`yilishi  lozim.  Savollar  keskin  va  qo`pol  tuzilmas-ligi,  respondentni 
bezdirib  qo`ymasligi  kerak.  Masalan,  «O`zingizdagi  kamchiliklarni  sanang?»,  deb  savol 
qo`yish o`rniga «siz o`zingizdagi qaysi kamchiliklarni yo`qotishni xohlaysiz?», deb tuzish 
maqsadga muvofiqdir.  
Anketani bevosita o`tkazish jarayoni muhim bosqich bo`lib, sotsiolog bu ishga o`ta 
jiddiylik  bilan  kirishishi  lozim.  Bu  jarayon  so`rash  protsedurasi  deb  atalib,  quyidagi 
talablarga  rioya qilishga  undaydi: a) sotsiolog anketa o`tkaziladigan joyga o`z  vaqtida  va 
o`zi  kelgan  joy  ma`muriy  rahbariyati  va  jamoa  tashkiloti  vakili  bilan  birgalikda  kelishi 
lozim; anketani to`ldirish chog`ida taklif etilganlarning  deyarli  hammasi  hozir bo`lishlari, 
bir-birlaridan muayyan masafada joylashishlari (bir-birlaridan ko`chirmasliklari va xalaqit 
bermasliklari  uchun)  lozim;  v)  sotsiolog  yig`ilganlarga  o`tkazilayotgan  tadqiqot  maqsadi, 
mazmuni va ahamiyati xususida so`zlab beradi. Anketani qanday qilib to`ldirish kerakligi, 
tadqiqot  natijalari  qanday  maqsadlarda  foydalanishi,  tushunarli  bo`lmagan  savollar 
yuzasidan  faqat  sotsiologning  o`ziga  murojaat  qilish  kerakligi,  anketa  savollari  bo`yicha 
bir-birlari  bilan  savol-javob  qilmaslik  lozimligini  shoshilmasdan  tushuntirib  beradi; 
g)tajriba shuni ko`rsatadika, yig`ilganlarda  ko`pincha ruchka, qog`ozlar bo`lmay qolmay 
qolish hollarda ham uchrab turadi. Shu sababdan, sotsiolog o`zi bilan yozuv qurollari olib 
kelsa,  zarar  bo`lmaydi;  d)anketalarni  tarqatish  oldidan  sotsiolog  anketa  to`ldirmaydigan 
kishilarning xonadan chiqib ketishini so`rashi kerak.  
 
Anketalarni  yig`ib  olish  vaqtida  sotsiolog  har  bir  anketani  tekshirib  olishi 
to`ldirilmagan  savollar  bo`lsa,  respondentga  murojaat  qilib,  sabablarini  aniqlashi, 

---

 
196 
tushunarli  bo`lmagan  savollar  bo`lsa,  izohlab  berishi  va  hamma  savollarga  to`liq  javob 
olishga  xarakat  qilishi  kerak.  Ba`zi  hollarda  anketa  to`ldiruvchi  ongli  ravishda  ba`zi 
savollarga  javob  berishdan  bosh  tortadi,  bunday  hollarda  sotsiolog  anketadagi  shunday 
savollar  ro`parasiga  respondent  javob  berishdan  bosh  tortdi,  deb  yozib  qo`yishi  kerak. 
Ba`zan  respondent  ayrim  savollar  yuzasidan  batafsil  javob  berish  fikrini  bildirib  qoladi. 
Bunday  hollarda  tadqiqotchi  alohida  qog`oz  tarqatib,  respondent  mulohazalarini  yozdirib 
olishi lozim yoki o`zi uning tilidan hamma fikrlarni qayd etib olishi kerak.