1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Ikkinchi guruhga mansub, amaliyotda «navbatchilik» deb yuritiluvchi avbatchiliklarni «tezkor navbatchilik»dan farqlay bilish kerak. Bunday navbatchilik paytida ham xodim ish kuni boshlangunga qadar, ish kuni mobaynida yoki ish kuni tugaganidan keyin, dam olish yoki bayram kunlari korxonada yoki aytilgan boshqa joyda bo’lishi kerak. Ammo, bu turdagi navbatchilik paytida xodim «tezkor navbatchilik»dan farqli ravishda, ayni mehnat shartnomasida shartlashilgan o’z vazifalarini bajarishi yoki zarurat bo’lganda bajarishga tayyor turishi shart.

Nihoyat, uchinchi guruhga mansub navbatchiliklar ham borki, ularga jalb etish uchun korxonaning belgilab qo’yilgan ish o’rinlari ro’yxatga maxsus «navbatchilik» lavozimi joriy etiladi va mehnat shartomasi asosida tegishli xodim (masalan, avbatchi mexanik) ishga qabul qilinadi. Bunday, ya’ni shtatli navbatchililar uchun mansab yo’riqnomasi ishlab chiqiladi, navbatchilik vaqti ularning ish vaqti, deb hisoblanadi va odatdagi tartibda haq to’lanadi (masab maoshi, ustamalar, mukofot va shu kabilar belgilanadi).

Har qanday holatda ham ishlanmaydigan vaqtdagi navbatchilikka o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni jalb etib bo’lmaydi. Homilador ayollar va o’n to’rt yoshga to’lmagan bolasi (o’n olti yoshga to’lmagan nogiron bolasi) bor ayollar faqat o’zlarining roziligi bilan navbatchilikka jalb etilishi mumkin. I va II guruh nogironlarini bu ishga jalb etishda esa ularning o’z roziliklaridan tashqari ularga bunday navbatchilik tibbiy tavsiyalarda taqiqlanmaganligiga ham qaraladi. Homilador ayollarni va uch yoshga to’lmagan bolasi bor ayollarni tungi vaqtdagi navbatchilikka jalb etishga, ularning o’zlari rozilik bergan bo’lsalar ham, bunday vaqtdagi navbatchilik ona va bolaning sog’lig’i uchun xavf tug’dirmasligini tasdiqlovchi tibbiy xulosa bo’lgan taqdirdagina yo’l qo’yiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Gasanov M., Sokolov Ye. «O’zbekistonning mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari: savollar va javoblar». Toshkent: «O’qituvchi»-2001 yil, 5-187 betlar.

2.Dodoboev Yu.T., Xudoyberdiev A. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi». Farg’ona-2001 yil, 108- va 130-145 betlar.

3.Karimova O., G’afforov Z. «Davlat va huquq asoslari». Toshkent: «O’qituvchi»-1995 yil, 408-423 betlar.

4.O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi. Toshkent: «Adolat»-1996 yil, 57-61 betlar.

5.O’zbekiston Respublikasining entsiklopediyasi. Toshkent-1997 yil, 329-bet.
8-mavzui mustahkamlash uchun test topshiriqlari.
1. .. –bu turli toifadagi xodimlar uchun muayyan kalendar davrlardagi ish vaqtining muddatinni belgilashdir.

a)ish joyini o’zgartirish

b)ish vaqtini normallashtirish

v)haqiqatda ishlangan vaqt

g)ish vaqtidan foydalanish

d)ish vaqtini hisobga olish.

2.Nima ish vaqtini qayd etib borishning muayyan tizimi va tartibini o’rnatishni anglatadi?

a)ish vaqtini normallashtirish

b)ish vaqtidan foydalanish

v)ish vaqtinni hisobga olish

g)ish vaqtini o’zgartirish

d)dam olishni tashkillashtirish.

3.Ish vaqtining qanday turlari mavjud?

a)ish vaqtining normal muddati

b)ish vaqtining qisqartirilgan muddati

v)to’liqsiz ish vaqti

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

4.Ish vaqti haftasiga necha soatdan ortiq bo’lishi mumkin emas?

a)40 soatdan

b)38 soatdan

v)36 soatdan

g)34 soatdan

d)32 sotadan.

5.Ish vaqtining qisqartirilgan muddati qanday toifadagi shaxslar uchun belgilanadi?

a)o’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlar

b)I va II guruh nogironi bo’lgan xodimlar

v)noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo’lgan xodimlar

g)alohida tusga ega bo’lgan ishlardagi xodimlar

d)barcha javoblar to’g’ri.

6.O’n oltidan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan xodimlar uchu ish vaqtining muddati haftasiga necha soatdan oshishi mumkin emas?

a)40 soatdan

b)38 soatdan

v)36 soatdan

g)34 soatdan

d)32 soatdan.

7.Mehnat sharoiti o’ta zararli va o’ta og’ir ishlarda band bo’lgan shaxslarning ish vaqti muddati chegarasi kuniga necha soatdan oshmasligi kerak?

a)1-2 soatdan

b)2-3 soatdan

v)3-4 soatdan

g)4-5 soatdan

d)5-6 soatdan.

8. .. –bu xodimlar uchun belgilangan ish vaqti muddatining muayyan kalendar doirasidagi taqsimotidir.

a)ish vaqti rejimi

b)to’liqsiz ish vaqti

v)moslanuvchan ish vaqti rejimi

g)dam olish vaqti

d)ish vaqtining normal muddati.

9.Ish vaqti rejimi tushunchasi qanday tarkibiy unsurlarni o’z ichiga oladi?

a)kundalik ish muddati

b)ishdagi tanaffuslar vaqti

v)sutkadagi smena miqdori

g)ish boshlanadigan va tugallanadigan payt

d)barcha javoblar to’g’ri.

10.Moslanuvchan ish vaqti rejimining tarkibiy unsurlarini ko’rsating?

a)qayd qilib qo’yilgan ish vaqti

b)o’zgaruvchan ish vaqti

v)ishdagi tanaffuslar

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

11.Soat nechadan to soat nechagacha bo’lgan vaqt tungi vaqt deb hisoblanadi?

a)20.00-5.00 gacha

b)21.00-6.00 gacha

v)22.00-6.00 gacha

g)22.00-7.00 gacha

d)23.00-7.00 gacha.

12.Tungi vaqtdagi ishning har bir soati uchun kamida necha baravar miqdorda haq to’lash nazarda tutiladi?

a)0,5 baravar

b)1,0 baravar

v)1,5 baravar

g)2,0 baravar

d)2,5 baravar.

13.Xodim uchun belgilangan kundalik ish muddatidan tashqari ishlash .. deb hisoblanadi?

a)ish vaqti rejimi

b)ish vaqtidan tashqari ish

v)moslanuvchan ish vaqti

g)tungi ish vaqti

d)ishdagi tanaffuslar.

14.Kimlarni, hatto o’zlari rozilik bergan taqdirda ham, ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb etish taqiqlanadi?

a)o’n sakkiz yoshga to’lmaganlar

b) I va II guruh nogironlar

v)ish smenasining muddati o’n ikki soat qilib belgilangan xodimlar

g)mehnat sharoiti o’ta og’ir va o’ta zararli ishlarni bajaruvchi xodimlar

d)barcha javoblar to’g’ri.

15.Ish vaqtidan tashqari ishning muddati har bir xodim uchun surunkasiga ikki kun davomida necha soatdan ortiq bo’lmasligi lozim?

a)bir soatdan

b)ikki soatdan

v)uch soatdan

g)to’rt soatdan

d)besh soatdan.

16.Ish vaqtidan tashqari ishning muddati har qanday hollarda ham yiliga necha soatdan oshmasligi kerak?

a)120 soatdan

b)125 soatdan

v)130 soatdan

g)135 soatdan

d)140 soatdan.

17.Navbatchiliklarni qanday guruhlarga ajratish mumkin?

a)tezkor navbatchilik

b)navbatchilik

v)maxsus navbatchilik

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

18.Xodim ish tartibi yoki grafigiga yohud mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq, o’z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan vaqt nima deyiladi?

a)dam olish vaqti

b)ish vaqti

v)haqiqatda ishlangan vaqt

g)ish vaqtidan tashqari ish

d) navbatchilik.

19. .. deganda u yoki bu kalendar davrda xodim tomonidan o’zi uchun belgilangan norma doirasida yoki tayin etilgann tartibdan bu normada tashqari ishlangan vaqt tushuniladi.

a)ish vaqti

b)tungi vaqtdagi ish

v)haqiqatda ishlangan vaqt

g)ish vaqti rejimi

d)moslanuvchan ish vaqti rejimi.

20.Olti kulik ish haftasi joriy etilgan korxonada har kungi ishning muddati necha soatdan ortib ketmasligi lozim?

a)to’rt soatdan

b)besh soatdan

v)olti soatdan

g)yetti soatdan

d)sakkiz soatdan.

21.Besh kunlik ish haftasi joriy etilgan korxonada har kungi ishning muddati necha soatdan oshmasligi kerak?

a)besh soatdan

b)olti soatdan

v)yetti soatdan

g)sakkiz soatdan

d)to’qqiz soatdan.

22. .. ni muayyan tartibga solish ish vaqti rejimini belgishni va normal mehnat shartlari doirasidan chetga chiqilgan taqdirda ish vaqtidan foydalanish xususiyatlarini belgilab qo’yishni taqazo etadi.

a)ish vaqtini normallashtirish

b)ish vaqtidan foydalanish

v)ish vaqtini hisobga olish

g)ish vaqtining normal muddati

d)to’liqsiz ish vaqti.

23.O’n beshdan o’n olti yoshgacha bo’lgan xodimlarga ish vaqtining muddati haftasiga necha soatdan oshishi taqiqlanadi?

a)24 soatdan

b)26 soatdan

v)28 soatdan

g)30 soatdan

d)32 soatdan.

24.Alohida tusga ega bo’lgan ishlardagi xodimlar jumlasiga kimlarni kiritish mumkin?

a)o’qituvchilar

b)tarbiyachilar

v)tibbiyot xodimlari

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

25. .. deganda xodim o’z ish joyida bo’lishi shart bo’lgan vaqt tushuniladi?

a)ishdagi tanaffuslar

b)o’zgaruvchan ish vaqti

v)qayd qilib qo’yilgan ish vaqti

g)xizmat safaridagi ish vaqti

d)to’liqsiz ish vaqti.