1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

4. Mehnat turlari va ularning xususiyatlari

Mehnatning xilma-xil turlari bor va ularning butun xilma-xilligini quyidagi
mezonlar bo‘yicha: mehnatning mazmuni, tabiati, natijalari, foydalaniladigan
buyumli elementlari va inson qatnashuvining turli darajasi, kishilarni mehnatga jalb
etish usullari bo‘yicha ajratib tasniflash mumkin.
Mehnat mazmuni – ishlarning kasbiy mansubligi, ularning tarkibiy
murakkabligi, bajarishdagi izchilligi bilan belgilanadigan mehnat elementlari
yig‘indisidir. Mehnat turlarining xarakteri va mazmuni bo‘yicha tasniflanishi ikki
jihatdan – ijtimoiy jihatdan va tuzilishi jihatidan ko‘rib chiqiladi.Mehnatning
ijtimoiy xarakteri ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakli bilan bog‘liq.
Ushbu belgi bo‘yicha xususiy mehnat (mulkdor yoki ijarachi mehnati) va yollanma
mehnat farqlanadi. Ma’lum ma’noda mehnatning xarakteri uning ikki tashkiliy
shakli – yakka tartibdagi mehnat va jamoa mehnatning ajratilishida o‘z aksini topadi.
Bundan tashqari, mehnatning ijtimoiy xarakteri mehnatga undash usullarining
(istak, anglangan zarurat, majburlash) shakllanishida namoyon bo‘ladi.

Mehnatning mazmuni mehnat jarayonida u yoki bu funksiyalarning
mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi va mehnatni tuzilmaviy jihatdan tavsiflaydi.
Mehnatning mazmuni nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadi va ishlab
chiqaruvchi kuchlar hamda texnika-texnologiyaning rivojlanganlik darajasini
ko‘rsatadi.
Mehnat mazmuniga qarab bir-biridan farqlanadi. 1. Oddiy va murakkab mehnat. 2. Reproduktiv va ijodiy mehnat 3. Funksional va professional mehnat. 4. Aqliy va jismoniy mehnat.

Mehnat o‘z tabiatiga qarab konkret va mavhum mehnat, yollanma mehnat,
yakka tartibdagi va jamoa mehnati, xususiy va ijtimoiy mehnatga bo‘linadi va ular
bir-biridan farqlanadi.

Mehnat xossalari. Mehnat insonning quyidagi xossalarga ega bo‘lgan

faoliyatidir: 1) harakatlarning anglanganligi. Buning ma’nosi shuki, inson mehnat
qila boshlashdan oldin o‘z ongida loyiha tuzadi, ya’ni mehnatning natijasini fikran
tasavvur qiladi; 2) harakatlarning maqsadga muvofiqligi. Inson loyiha yaratilgach,
harakatlar tarzini o‘ylab ko‘radi, shundan keyingina oldindan ko‘zlangan niyatlarni
amalga oshirishga kirishadi