1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining ob’ekti, predmeti va ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni reja

Birinchisi, tavhid ta’limotidan kelib chiqqan holda inson o‘zini tabiatning uzviy bir qismi sifatida anglab etishi bo‘lib, bu holat tafsilotlarining tahlili asosan islom ma’rifatchiligi vakillari tomonidan amalga oshirildi.
Ikkinchisi, insonning er yuzida xalifaligi, ya’ni insonning tabiat sohibi ekanligi masalasi. Bu masala mulk munosabatlari bilan bog‘liq ravishda islom davrida asosan fiqh ilmi allomalarining diqqat markazida bo‘ldi. Erga, suvga, ma’danlarga insonning mulkiy munosabatlari darajasi bu yo‘nalishdagi muhim muammolardan bo‘lib, vaqf masalasida bevosita ma’naviyat va iqtisod nisbatiga oid masalalarga tutashib ketadi.
Qur’oni karimning "Mulk" surasi shunday boshlanadi: "Taborak-al-lazi bi-yadihi-l-mulk va huva ala kulli shay’in qodir" (Abdulaziz Mansur tarjimasi: "(Mutlaq) hukmronlik "qo‘li"da bo‘lgan zot — Alloh barakotli (buyuk)dir va U har narsaga qodirdir"). Bu yagona Allohning sifatidir. Butun borliqni u vujudga keltirgan, demak, borliq uning tasarrufidadir. Inson esa — uning er yuzidagi xalifasi. Har bir insonning moddiy borliqni tasarruf etish huquqi ushbu mantiq asosida belgilanadi. Adolat har bir shaxsning unga Alloh ato etgan qudrati va salohiyatiga yarasha, mehnatiga loyiq mulk egasi bo‘la olish huquqidadir. Inson o‘zi yaratmagan, o‘zi yarata olmaydigan narsalarga mutlaq egalik qilishi joizmi? Albatta, uning mehnati va salohiyati bilan yaratilgan narsalar uning inonixtiyoridan tashqari o‘zgalar tasarrufiga zo‘rlik yoki tazyiq bilan o‘tkazilishi adolatsizlikdir. Tabiiy boyliklar esa YAratganning mulki, muqaddas mulk. Er, suv, qazilma boyliklar, tabiiy o‘rmon va hokazolar Xoliqi olam tomonidan o‘sha zaminda yashovchi aholi foydalanishi uchun yaratilgan bo‘lib, davlat qonunlari va xalqaro kelishuvlar asosida tasarruf etilmog‘i lozim. Tabiatni o‘zboshimchalik, zo‘ravonlik va tazyiq yo‘li bilan inson ehtiyojiga moslashga urinish o‘ta xavfli tamoyildir.
Tabiiy muhitga avaylab-e’zozlab munosabatda bo‘lish, er, suv, havo pokligi faqat biz uchun, bugungi avlod uchungina emas, necha mingyillik kelgusi avlodlar uchun ham atalgan ekanligini nihoyatda hushyorlik bilan yodda tutish, demakki, o‘ta qat’iy qoidalar bilan muhofaza qilish lozimligi milliy ma’naviyatimizning tabarruk an’analaridandir. Erdan, suvdan oqilona foydalanish zarur — ma’lum hudud yoki daryo, soy, ko‘l, dengiz xususiy mulk bo‘lishi, ya’ni to‘lig‘icha yakka bir shaxs inon ixtiyoriga o‘tib, obodu vayronligi uning irodasi, xohishiga mutlaq bog‘liq bo‘lib qolishi Borliq haqiqatiga ziddir. Hatto davlat yoki umumxalq mulki deb hisoblanishi ham shartli holat. SHu ma’nodaki, hech bir davlat, hech bir xalq o‘z kelajak avlodini, kelajak insoniyatni Alloh yaratgan tabiiy imkoniyatlardan mahrum etishga haqqi yo‘q. Har kim bir narsani yaratsa, o‘sha uning mulki bo‘lsin — xohlasa sotsin, xohlasa buzib tashlasin. Ammo shunday deymizu, bu qoida hatto buyuk iste’dodlar qudrati bilan yaratilgan boyliklarga ham to‘liq daxldor emas. CHunki iste’dod Alloh in’om etgan ne’matdir, demak, bu iste’dod mevasi ham o‘z qiymati, ahamiyatiga ko‘ra kamida umum milliy, ko‘p hollarda umumbashariy mulkka aylanadi. Demak, na uni yaratgan inson, na boshqalar bu mulkka shikast etkazishga huquqli bo‘lmay qoladi. Iste’dod egasining bashariyat oldida, Alloh oldida alohida ma’naviy mas’uliyati mavjud. U o‘z iste’dodini Allohning ne’mati sifatida qadrlashi, uni botil xayollar ixtiyoriga berib qo‘ymasligi, bepisand munosabatda bo‘lmasligi kerak. Har kim o‘zidagi yashirin iste’dodni izlashi, topishi, tarbiyalab kamolga etkazishi, millat va bashariyat ma’naviy ravnaqi uchun hissa bo‘lib qo‘shiladigan voqe boylikka aylantirishi vojibdir. Iste’dod egasi el e’zoziga loyiq. O‘z iste’dodlarining qadriga etmagan xalq esa, shubhasiz, tanazzulga yuz tutadi.