1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining ob’ekti, predmeti va ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni reja

SHaxsning iqtisodiy mustaqillik mas’uliyati. Oila ma’naviy muhiti. SHaxs, millat, bashariyat
SHaxs ma’naviyatining turli qirralari bor. Ularning har biri xususida alohida to‘xtalish, alohida tahlil zarur. Ammo bu mavzularni bir kitobda qamrab olish imkondan tashqari, zero shaxs ma’naviyatining mufassal tahlili katta-katta risolalarni talab etadi. Biz bu o‘rinda, ham namuna sifatida, ham bugungi sharoitda nihoyat darajada dolzarbligini nazarda tutib, faqat bir muammoga to‘xtalib o‘tamiz. SHaxs ma’naviyatining bosh belgisi, ilgari ham aytib o‘tganimiz, mas’uliyat tuyg‘usidir. Mas’uliyat tuyg‘usining turli jihatlari, darajalari mavjud. Ularning eng asosiysi va bugungi kun voqeligida eng muhimi, nazarimizda, shaxsning iqtisodiy mustaqillik mas’uliyatidir.
O‘zlikni anglashning pog‘onalari bor. SHaxsning o‘zligini anglashi uning o‘z insonlik mohiyatini anglay borishi bilan belgilanadi. Inson moddiy vujud ekan, avvalo, o‘zini moddiy makonsiz mavjud bo‘la olmasligini anglab etsa va unga nisbatan ko‘nglida mas’uliyat uyg‘onsa, ushbu mas’uliyat ma’naviyat atalmish botiniy quvvatga dastlabki tutashuvni hosil qiladi. Insonni SHaxsga aylantiruvchi ma’naviy kamolotning birinchi pog‘onasi shudir. Ayni shu pog‘onada vatan tuyg‘usi shakllanadi. Biz bu haqda oldingi bobda batafsil gapirdik.
SHaxsning moddiy vujud ekanligi, undan shu moddiy vujudni himoyalash, tirikligini saqlash, ya’ni o‘z mavjudligini ta’minlash ehtiyojini paydo qiladi. Inson — hayvon emas, ammo farishta ham emas. Unga faqat biologik mavjudot deb qarash etarli bo‘lmasa-da, ammo moddiy mavjudligini ta’minlash ehtiyoji va o‘zidan so‘ng zurriyot qoldirish vazifasi har bir insonda mavjud ekanligini ham inkor etib bo‘lmaydi. Inson o‘z moddiy mavjudligini umr bo‘yi, uzluksiz ta’minlab borishga majbur, busiz u o‘zga hech qanday vazifani bajara olish imkonini topmaydi. Ahli bashar naslining vorisiyligini ta’minlash ham inson bo‘ynidagi qarzdir.
Ma’lumki, bu ikki ehtiyoj boshqa jonzotlarda-o‘simlik va hayvonlarda ham mavjud. Ular ham o‘z moddiy mavjudligini ta’minlab, o‘zidan keyin nasi qoldirishga urinadi. Zohirbin moddiyunchi xuddi ana shu o‘xshashlikka asoslanib muayyan xulosalar hosil qiladi. Ammo imon egasi uchun bu o‘rinda inson va o‘zga moddiy mavjudotlar orasida jiddiy farq ko‘zga tashlanadi. Hayvon topganini eydi. Uning uchun «o‘zga haqqiga xiyonat», «halol» va «harom» tushunchalari yo‘q. O‘zligini anglab etgan, Haqni tanigan inson esa, halol mehnat bilan rizqi ro‘z yaratadi. U xoh dehqon, xoh kosib, xoh tijoratchi tadbirkor bo‘lsin, tirikchilik yo‘lida urinar ekan, bir o‘zi va ahli oilasigagina emas, butun jamiyat, o‘zi singari barcha insonlarga manfaat keltiradi, halol mehnati natijasiga ko‘ra ezgulik yo‘lida riyozat chekadi. Agar har bir hayvon zoti o‘zi uchun buyurilgan doirada ko‘katlar yoki o‘zga jonivorlarni tutib eb, o‘z nafsini qondirsa, inson, birinchi navbatda, yaratuvchi. U er haydab, urug‘ tikadi, niholni parvarishlab, hosil undirib, rizqini mehnati bilan halollab iste’mol qiladi. Agar inson ushbu eng birinchi vazifasini yuksak mavqeyiga muvofiq bajarmasa, faqat rohatini o‘ylab, har qanday yo‘l bilan bo‘lsin, nafsini qondirish payida bo‘lsa, u tezda hayvondan ham tubanlashib ketishi hech gap emas. Barcha maxluqot Alloh buyurganini bajaradi, bunga shak yo‘q. Ammo hayvonot va nabotot olamida har bir jins va tur Haq tomonidan qat’iy belgilangan vazifasini og‘ishmay bajarsa, inson iroda erkinligi tufayli hayotdagi vazifasini imon-e’tiqodidan kelib chiqib o‘zi ixtiyoriy belgilaydi. Ayni shu iroda erkinligi insondan o‘z hatti-harakatiga ongli yondoshuvni taqozo qiladi. O‘zligini anglashga urinmasa, nafsiga erk bersa, bani odam uchun nafaqat mechkay, aroqxo‘r va nashavand, balki o‘g‘ri va muttaham-kazzob, fohisha va qotilga aylanish xavfi doim tahdid solib turadi. SHunday razolatlardan insonni hayo va andisha, insof va ornomus singari sof insoniy xislatlar saqlaydi, imon-e’tiqod nuri uni solihlar yo‘liga undaydi.
Demak, barcha jonzotlardan farqli ravishda insonning har bir qadami ma’naviy o‘lchamlarda baholanadi. Uning moddiy ehtiyoj va intilishlarining ham ma’naviy mezonlari mavjud bo‘lib, moddiy hayotni davom ettirish maqsadida eydigan bir burda noni ham «halol-harom»lik jihatidan baho oladi va taqdiriga ta’sir ko‘rsatadi.
Bahouddin Naqshband hazratlari Payg‘ambarimizning quyidagi hadislariga ko‘p ishora etmishlar: «al ibodatu asharatu ajzoin, tis’atun minho talab ul haloli va juz’un vohidun minho soir ul-ibodoti», ya’ni «ibodat o‘n qismdur, uning o‘ndan to‘qqizi halol rizq topish harakatida, bir qismi esa boshqa ibodatlardadir»¹¹⁰. Demak, halol rizq yo‘lida urinish Allohga qulchilikning, Haq yo‘lidagi ibodatning asosiy qismini tashkil etar ekan.
Har bir inson zimmasida iqtisodiy mustaqillik mas’uliyati bor. Hech kim o‘zga bir kishi meni boqishi (iqtisodiy jihatdan ta’minlashi) kerak deb hisoblashi kerak emas. Lekin buning ba’zi shartlari ham mavjud. Har bir inson o‘z iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashi uchun, mulkni erkin tasarruf etish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Sovet davrida xususiy mulk huquqining yo‘q qilinishi aynan ana shu imkoniyatdan insonlarni mahrum etdi va natijada har bir insonning mustaqil shaxs bo‘lib shakllanishi uchun eng muhim omil bo‘lgan iqtisodiy mustaqillik mas’uliyati tuyg‘usi qattiq zarbaga uchradi. Mulkni erkin tasarruf qilish huquqidan ajralgan inson shaxs sifatida shakllanishning asosiy zaminini qo‘ldan bergan, fazoda muallaq qolgan mavjudot ahvoliga tushgan edi. Mustaqillik bizni shunday xataru holatdan olib chiqib ketdi.
Har bir er kishi o‘z oilasini (rafiqasi, balog‘at yoshiga etmagan farzandlari, keksa ota-onalari, ba’zan yosh uka-singillari yoki boshqa yaqin qarindoshlarini) iqtisodiy jihatdan ta’minlash harakatida bo‘lmog‘i kerak. Biroq, oila a’zolari o‘z boquvchisini oshrtiqcha xarajatlarga majbur qilmasliklari ham talab etiladi.
Sovet davrida bizda erkak va ayol teng huquqligi mavjud deb jahonga jar soldik. Asli shu to‘g‘rimi? Qonun oldidagi haq-huquq nuqtai- nazaridan to‘g‘ri. Ammo teng huquqlilik har jihatdan jo‘n talqin etsa bo‘ladigan tenglik emas. Ayol va erkakni Alloh taolo ko‘p jihatdan farqli qilib yaratgan. SHu sababli jo‘n talqin etiladigan "tenglik" ko‘p o‘rinda ayolning zarariga ishlaydi.
Ayolning mohiyati mehrga oid, ayol ruhi va jismi mehr bilan yo‘g‘rilgan. SHu sababli tabiatan farzandning onada haqi ko‘p. Onasiz farzandni tasavvur etib bo‘lmaydi. Go‘dak to o‘smir yoshiga etguncha onaning etovida bo‘ladi. Hatto 5—6 yoshli bolaning ham tilini tushunib, ko‘nglini ola biladigan, go‘dak uchun har jihatdan ona o‘rnini bosa oladigan otalar hayotda uncha ko‘p uchramaydi. Erkak — ko‘chaning odami. Ularda odatan his-tuyg‘udan ko‘ra alq-idrok, mantiqiy tafakkur kuchliroq. O‘g‘il bola o‘smir bo‘lib, o‘zligini taniy boshlagach, otaga intilishi kuchayadi.
Ayol avvalo ona, uy bekasi, mehribon hamshira, egachi singil, jonsarak buvi, ya’ni mehr chashmasidir. Uyning sarishtaligi undan, erkakning ko‘ngil xotirjamligi, farzand ko‘zining nuri ayol tufaylidir.
Ammo 70 yillik sovetlarcha "tenglik" davrida ayol shaxtyor bo‘ldi, mexanizator bo‘ldi, yo‘l quruvchi, beton quyuvchi bo‘ldi, jazirama saratonda paxta chopiq qildi, toy-toy paxtani terdi, tashidi, chuvidi. Otilib chiqqanlari, haqini taniganlari pionerlikdan-komsomolga, komsomoldan-partiyaga o‘tib, qo‘l siltab erkaklarga va’z o‘qidi. Ammo ayollikdan ularni birov ozod qilmadi, illo, Alloh buyurganini bandasi bekor qila olmaydi, uy bekaligini, onaligini, oshpazligi, kirchiligini "ikkinchi smena" da bajardi. Erkak-ayol "tengligi" shu edimi?
Ammo falokatning asosi bunda emas. Ayolni o‘ziga "teng" bilgan erkak "ola-xurjun"ning og‘irroq qismini ayolga yuklashni mashq qila boshladi. Oilaning iqtisodiy, moliyaviy ta’minotining "teng" yarmini ayolga yuklashni o‘ziga ep ko‘rishga o‘rgandi.
Axir Alloh er kishini behuda "salti suvoy" qilib qo‘yibdimi? Ayol farzandlarini eplab, xonadon sarishtaligini ta’minlasa, er kishi ko‘chadan topib-tutib kelishni bo‘yniga olishi lozim emasmi? Inson tug‘ilib voyaga etgach, balog‘at yoshidan birinchi navbatda o‘zining iqtisodiy mustaqillik mas’uliyatini bo‘yniga olmog‘i, er kishi oila qursa, ahli ayoli, norasida farzandlari ta’minotini tashkil etmog‘i — ham qarzu ham farz emasmi? Ba’zi xotini, bolasini bozorga chiqarib qo‘yganlar balki nochordir, ammo tanijoni sog‘ bo‘lsa, butun imkoniyatlarini ishga solib, o‘zini bu sharmandalikdan qutqarmoqning astoydil harakatiga tushmog‘i kerak emasmi?
Kim "xotin kishi ishlamasin" desa bekor aytibdi. Rag‘bat bo‘lsa, iste’dod bo‘lsa ishlasin, elga nafi tegsin. Ammo ayol kishining ishlashi, pul topishi ixtiyoriy bo‘lmog‘i kerak, erning mas’uliyatsizligi natijasi emas. YAna bir aybimiz o‘g‘il farzandimiz o‘ttizga kirsa ham "bola" deb qaraymiz. Bu ham yangi "o‘zbekchilik" kasalliklaridan, ammo "milliy ma’naviyat"ga bunday "erkalik"larning aloqasi yo‘q.
Bozor iqtisodi farzandlarimizni erta ulg‘aytira boshladi. Bunga ming shukrona aytsak arziydi. Albatta, sigaret, saqich, "muzdek ayron" sotish nuqtai nazaridan emas, balki o‘z kelgusi hayotini to‘g‘ri qurishga mas’ullik hissi teranlashayotgani ko‘zni quvontiradi.
Ayol kishining mas’uliyati esa, birinchi navbatda, uning iffatida, hayosida, sarishtaligida, hayotdagi o‘z vazifasini chuqur tushunib, unga muvofiq yo‘l tanlashi, o‘zini farzand tarbiyasiga, bekalikka, onalikka to‘g‘ri tayyorlab borishida ko‘rinadi.
Ayollarimiz o‘ta iste’dodli. Ularni qadrlashimiz, iste’dodi kamol topishiga imkon yaratishimiz lozim. Ammo "ola-xurjun"ni, marhamat qilib, o‘z elkangizga oling, omon bo‘lgur alp yigitlar!
Ammo oila iqtisodini ta’minlash hali kamoli ma’naviyat emas. Ma’naviyat ahli oilani halol rizq bilan boqishda. Demak, taqvoning boshlanishi halol rizqdan. Agar inson besh vaqt namozni kanda qilmasa, ro‘za tutsa, zakot bersa haj ziyoratiga ham etishsayu, rizqiga harom aralashtirsa, kishi haqqiga xiyonat qilsa, birovni aldab pul topsa, tamagirlik bilan kun o‘tkazsa natija ma’lum. Alisher Navoiy "Nasoyim ul — mahabbat" asarida yod etgan aksari mashoyihlar luqma halolligiga alohida ahamiyat berganlar, ter to‘kib kasbu kor qilib o‘z maishatlarini ta’minlaganlar. Afsuski, 70 yil davomida halol mehnat qilganlar emas, "yo‘lini topganlar" ayshini surdi va insonlar ongida bu vaziyat juda og‘ir asorat qoldirdi. Haromdan qo‘rqmaydigan odam-jamiyat uchun xavfli odamdir. Haromdan qo‘rqmaslik yoki jaholat, yoki munofiqlikdir.
Inson iqtisodiy mustaqillik mas’uliyatini his qilmasa, halol rizq izlamasa, undagi qolgan barcha yaxshi xulqlar, go‘zal odob o‘z tarovatini, samimiyatini, qiymatini yo‘qotadi. Ammo inson topganini uyiga tashigani bilan ma’naviy yuksaklik kasb etmasligi aniq. Har ishda me’yor tuzuk. O‘zidan, ahli oilasidan orttirib, millat xizmatini gardanga olish chinakam mardonalik belgisidir. Faqat bir sharti bor. Men millatga xizmat qilayapman, mening tirikchiligimni davlat ta’minlab qo‘ysin, deb da’vo qilish, hatto ko‘ngildan o‘tkazish ma’naviy ojizlikka ishoradir. Ahli oilaga, bolachaqa, ota-onaga, millatga, bashariyatga xizmat holis va samimiy bo‘ladi. O‘tmish allomalar ibrati, bobolar vasiyati bu.

1^ Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008. –Б.18-20.

2^Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008.-Б.19.

3^ Эркаев А. Маънавият – миллат нишони. -Т.: Маънавият, 1997. -Б. 27.

4^ Имомназаров М. Маънавиятимизнинг такомил босқичлари. –Т.: Шарқ, 1996, -Б. 6.

5^ Ўша муаллиф. Миллий маънавиятимиз назариясига чизгилар. –Т.: Шарқ, 1999, -Б.14.

6^ Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. –Т.: Университет, 1998.-Б.34.

7^ Маҳмудов Т. Мустақиллик ва маънавият.-Т: Шарқ, 2001.-Б. 9.

8^ Каримов И. А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.–Т.: Ўзбекистон, 1993.-Б. 74.

9^ Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008 .-Б .52-56.

10^Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий – ижтимоий, иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. -Т.: Ўзбекистон, 1995. -Б. 46.

11^Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008.-Б. 28-29.

12^ «Халқ сўзи», 1996йил, 10 – сентябрь.

13^ Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. –Б.30.

14^Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик тараққиёт йўли. –Т.: “Ўзбекистон”, 1994. 28-бет

15^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б. 29-30.

16^ Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Шарқ, 1998.-Б.3-4.

17^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б. 21.

18^ Миллий истиқлол ғояси: Асосий тушунча ва тамойиллар. -Т: Ўзбекистон, 2000.-Б. 9

19^Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси –халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: Ўзбекистон, 2000. -Б. 5.

20^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б.71-72.

21^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни халқ, миллатни –миллат қилишга хизмат этсин. –Т.: Ўзбекистон, 1998. -Б. 4.

22^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Т.: “Маънавият”, 2008.-Б.71.

23^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин.-Т.: “Ўзбекистон”, 1998. –Б.10-11.

24^ Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси –халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. –Б. 6-7.

25^ Ўша ерда. –Б.7.

26^ «Туркистон» газетаси, 1999 йил, 2 февраль.

27^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.:“Маънавият”, 2008. -Б.75.

28^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин.-Т.: Ўзбекистон, 1998. –Б.14-15.

29^Тулянов Ж., Қодиров Б, Ғофуров З.. Маънавий юксалиш сари. –Т.: “Меҳнат”, 2000. -Б.103.

30^ Тулянов Ж., Қодиров Б,.Ғофуров З. Маънавий юксалиш сари. –Т.: “Меҳнат”, 2000.-Б.103.

31^ Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2012. -Б. 5.

32^ Ўша жойда, -Б.5.

33^ Каримов И.А.Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон, 1995. –Б.262-263.

34^ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолотлари. –Т.: «Ўзбекистон», 1977.-Б. 137.

35^ Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. -Т.: «Ўзбекистон», 1992.-Б. 71.

36^ Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. -Т.: «Ўзбекистон», 2000. -Б. 20-21.

37^ Каримов И.А. Асарлар. 7-жилд.-Б.381.

1¹ Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. -Т.: “Ўзбекистон”, 1992. –Б.72- 73.

38^Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. -Б. 23.

39^ Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000 .-Б. 5.

40^Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдур. – Т.: Ўзбекистон, 2010.-Б. 74-75.

41^ Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси-халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. –Б. 23-24.

42^Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд.-Т.: Ўзбекистон, 1996.-Б.245.

43^ Каримов И. А. “Юксак маънавият – енгилмас куч”. –Т.: Ўзбекистон, 2008.-Б. 19.

44^ Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. -Т.: Ўзбекистон, 1993.-Б.78.

45^Ўша асар. -Б.1-202.

46^ Ўша асар.-Б. 78.

47^ Ўша асар.-Б. 79.

48^ Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. -Т.: Ўзбекистон, 1993. –Б.18.

49^ Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкура – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: Ўзбекистон, 2000, -Б. 12-13.

50^ Каримов И.А. Ўзбекистон мустақил тараққиёт йўлида. –Т.: Ўзбекистон, 1994.-Б. 29.

51^Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. –Т.: Ўзбекистон, 1993.-Б.74.

52^ Ўша жойда.

53^ Ўша асар .-Б.78.

54^ Ўша жойда.

55^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б. 30.

56^ Каримов И. А .Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т: Шарқ, 1998.-Б. 5-10.

57^ Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин. -Т: Ўзбекистон, 1998.-Б. 4, 2, 15.

58^ Ўша асар. –Б.15.

59^ Баркамол авлод орзуси. –Т.: Шарқ, 1999.-Б. 9.

60^ Президентимиз И.А. Каримовнинг Конституция кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи: //Халқ сўзи, 1999 йил 8 декабр.

61^Каримов И.А Миллий истиқлол мафкураси- халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. –Б.27.

62^ Миллий истиқлол ғояси: Асосий тушунча ва тамойиллар. -Т: Ўзбекистон, 2000. –Б.7.

63^ Қайтадан кашф этилган мамлакат. – Халқ сўзи, 2001 йил, 9-феврал.

64^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б.78.

65^ Ўша жойда.

66^ Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Шарқ, 1998. –Б.18.

67^ Каримов И.А. Инсон манфаатлари устворлигин таъминлаш барча ислоҳат ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидур – Халқ сўзи, 2008, 9-февраль.

68^ Ўша жойда.

69^ Каримов И.А. Асарлар. 1-жилд.-Б. 359.

70^KarimovI.А.. Istiqlol va ma'naviyat. -Т.: O'zbekiston, 1994.-Б.65.

71^I. Karimov. Asarlar: 1-jild.-Б 76-85.

72^I.Karimov. Asarlar. 3-jild, 6b.

73^ O'sha kitob, 33-42b.

74^O'sha kitob.-Б. 34.

75^O'sha kitob.-Б. 7.

76^ Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз асослари. Ўқув қўлл./ -Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти. 2006.-Б. 217.

77^ Абдулла Авлоний.Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. –Т.: “Ўқитувчи”, 1992.-Б 22.

78^ Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.-Б. 62.

79^ Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. –Т.: «Камалак», 1991,.-Б.61.

80^ Абу Ҳамид Муҳаммад Ғаззолий, «Охиратнома». Бухоро, 1992.-Б.12.

81^Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008-Б. 49-60.

82^ Ўша жойда. 61-бет.

83^ Ўша жойда. 130-бет.

84^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008,.-Б.94-95.

85^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Т.:“Маънавият”, 2008.-Б. 95-96.

86^ Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. -Т.: “Ўқитувчи”, 1992. –Б.14.

87^ Макавелъский А.О. Авесто.Баку, «Азербажан,» 1960. -Б. 18.

88^ Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. -Т.: “Ўқитувчи”, 1992. –Б.22-23.

89^ Ўша жойда: -Б. 43.

90^ Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент, “Маънавият”, 2008, 16- бет

91^ Алишер Навоий. Лисон ут-тайр.-Т.: 1991.-Б.198.

92^ Азизиддин Насафий.Зубдат ул-ҳақойиқ.-Т.: Камалак, 1995.-Б.40.

93^ Алишер Навоий.Мукаммал асарлар тўплами.8-жилд.-Т.: Фан, 1991.-Б.125.

94^ Брагинский И.С. Из истории таджикской и персидской литератур. М.. Наук 1972. С.50-51.

95^ Григорян С.Н. Из истории философии средней азии и Иран. М.. «Наука», 1960, с.217.

96^ Морочник С.Б., Розенфелд И.А. Омар Хаййам. Поэт, мыслитель, ученый. 1957, с.207-208.

97^ Серебряков С. Б. Трактат Ибн Сины (Авиценны) о любви. Тбилиси, 1976, с. 4768.

98^ Абу Хамил алГазали. Воскресенье наук о вере. М., "Наука", 1980. с. 238.

99^ G'azzoliy qarashlarining mintaqa ma'naviyatida burilish nuqtasi bo'lganligi jahon tadqiqotchi larining ishlarida ham alohida qayd etiladi. Masalan: G. E. Fon Gryunebaum, "Классический ислам", M., 1988, с. 146147; Дж.С. Трименгем, "Суфийские ордена в исламе". М., 1989, s. 21; "Ислам", Энциклопедический словарь, М., 1991. с. 229.

100^ Ushbu fasliji tayyorlashda filologiya fanlari nomzodi, TDSHI dotsenti M. Eshmuhamme dovnning muayyan ishtirokini qayd etib o'tish lozim.

101^ Abul Muhsin Muhammad Boqir ibn Muhammad Ah. Bahouddin Balogardon (Maqomoti Xoja Bahouddin Naqshband). Т., «Yozuvchi», 1993, 47b.

102^ Olimning «Miisod ulibod min almabda' ilalmaod» asari fois tilida yozilgan bo'lib, XIX asrda Xorazmda lyiuhammad Rahimxon II (Firuz) topshirig'iga binoan o'zf)ek tiliga o'girilganligi ma'lum. Ushbu asar qo'lyozmalari O'zFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik Lnstitutida saqlanadi. Eronda bu asar nashr etilgan, ammo bizda bu asar haqida hanuz maxsus tadqiqotlar ham, asar taijimalari ham e'lon qilinmagan. Faqat «Sog'lom avlod uchun» jurnali 1996yil lsonida Najmiddin Doya haqida dastlabki maqola e'lon qilin di (40-43b).

103^ Adib Ahmad Yugnakiyning yashagan davri haqida fanda bahsli fikrlar mavjud. Ammo biz bu borada Navoiy keltirgan naqlnt rad etishga arzigulik jiddiy dalilisbotni uchratmadik.

104^ А Қаюмов. Қадимият обидалари. Т., 1972, 139б

105^ Аслида Борлиқдаги мавжудотлар моддий ғайримоддий (масалан, фаришталар) бўлиши мумкин. Моддий мавжудотнинг ўзига хослиги макон ва замон кешишувида муайян ўрин егаллаши билан белгиланади.

106^ Ислом Каримов. Асарлари. 7-жилд.-Б.86.

107^ Алишер Навоий. Лисон уттайр.Т.1991.Б.19.

108^ Aziziddin Nasafiy. Zubdat ulhaqoyiq. Т., "Kamalak'', 1995.В. 36.

109^ Рабғузий. Қисаси Рабғузий, 1китоб, Т.: Ёзувчи, 1990,.Б.20.

110^ Муҳаммад Боқир. Баҳоуддин Балогардон (Мақомоти Хожа Баҳоуддин Нақшбанд). -Т.: Ёзувчи, 1993. –Б.55.