1-мавзу. “Макро ва микроиқтисодиёт” фанининг предмети ва мазмуни Режа

ташкил этилган тизим сифатида, иқтисодий жараёнлар ва воқеликлар 
ҳамда уларнинг кўрсаткичларининг йиғиндиси сифатида қаралади.
Биринчи бор “макроиқтисодиѐт” атамасини таниқли норвег олими 
иқтисодчи математик, эконометриканинг асосчиларидан бири, Нобель 
мукофотига сазовор бўлган Рагнар Фриш (Ragnar Frisch) ўзининг 1933 
йилдаги мақоласида қўллаган. Бироқ мазмунан замонавий макроиқтисодий 
назария Кембридж мактаби вакили таниқли инглиз иқтисодчиси лорд Джон 
Мейнард (John Maynard Keynes)нинг фундаментал меҳнатларидан 
бошланган. 1936 йилда Кейнс макроиқтисодий таҳлил асосларини қўйган 
“Бандлик, фоиз ва пулларнинг умумий назарияси” номли китоби чиқди. 
Кейнс ишининг аҳамияти шунчалик буюк эдики, натижада иқтисодий 
адабиѐтларда шу вақтгача анъанавий равишда ягона мавжуд бўлган 
иқтисодий воқеликларни классик ѐндашув асосида ўршганувчи, яъни 
макроиқтисодий таҳлил (классик моделга) қарши турувчи “Кейнсча 
инқилоб” атамаси ва кейнсча макроиқтислдий модел ѐки кейнсча ѐндашув 
юзага келди. 
Якка 
тартибдаги 
бозорларда 
алоҳида 
хўжалик 
юритувчи 
субъектларнинг (истеъмолчи ѐки ишлаб чиқарувчи) иқтисодий ҳулқ-
атворини ўрганувчи миркоиқтисодиѐтдан фарқли ўлароқ, макроиқтисодиѐт 
иқтисодиѐтни бир бутун яхлитликда ўрганади, бутун иқтисодиѐт учун 
умумий бўлган муаммоларни тадқиқ қилади ҳамда ялпи ички маҳсулот, 
миллий даромад, ялпи талаб, ялпи таклиф, ялпи истеъмол, инвестициялар, 
умумий нарх даражаси, ишсизлик даражаси, давлат қарзи ва бошқа шу каби 
ялпи миқдорлар билан боғлиқ масалаларни инобатга олади.
Макроиқтисодиѐт ўрганадиган асосий муаммолар бўлиб иқтисодий 
ўсиш ва унинг суръатлари; иқтисодий давр ва унинг сабаблари; бандлик 
даражаси ва ишсизлик муаммолари; умумий нарх даражаси ва инфляция 
муаммолари; фоиз ставкаси даражаси ва пул муомаласи муаммолари; давлат 

---

бюджети ҳолати; бюджет тақчиллигини молиялаштириш муаммоси ва давлат 
қарзлари муаммоси; тўлов баланси ҳолати ва валюта курси муаммолари; 
макроиқтисодий сиѐсат муаммолари ҳисобланади. 
Бу муаммоларини микроиқтисодий таҳлил жиҳатдан, яъни алоҳида 
истеъмолчи, алоҳида фирма ва ҳатто алоҳида тармоқ даражасидан ҳал этиш 
мумкин эмас. Айнан шунинг учун қатор умумий ва макроиқтисодий 
муаммолар 
мавжуд, 
иқтисодий 
назариянинг 
мустақил 
бўлими, 
макроиқтисодиѐт мустақил фани юзага келиши зарурати пайдо бўлади. 
Макроиқтисодиѐтни ўрганишнинг муҳимлиги: 
1) у макроиқтисодий воқеликлар ва жараѐнларни оддий равишда 
изоҳлабгина қолмай, шу билан бирга улар ўртасидаги қонуниятларни ва 
боғлиқликларни аниқлайди, иқтисодиѐтдаги сабаб-оқибат алоқаларини 
тадқиқ қилади; 
2) макроиқтисодий боғлиқликлар ва алоқаларни билиш иқтисодиѐтдаги 
мавжуд вазиятни баҳолашга имкон беради ва уни яхшилаш учун нима 
қилиш ва биринчи навбатда сиѐсат вакиллари қандай чора кўришлари 
кераклигини кўрсатади, яъни иқтисодий сиѐсатни тамойилларини ишлаб 
чиқишга имкон беради; 
3) макроиқтисодиѐтни билиш келажакда жараѐнлар қандай ривожланишини 
олдиндан кўриш, яъни прогнозлар тузиш, келгусидаги иқтисодий 
муаммоларни олдиндан кўришга имконият беради. 
Макроиқтисодий таҳлилнинг икки хил кўриниши фарқланади: expost ва 
exante макроиқтисодий таҳлили. 
Еxpost макроиқтисодий таҳлил ѐки миллий ҳисобчилик, яъни 
статистик маълумотлар таҳлили бўлиб, иқтисодий фаолият натижаларини 
баҳолаш, муаммолар ва салбий воқеликларни аниқлаш, уларни ҳал этиш 
ҳамда енгиб ўтиш бўйича иқтисодий сиѐсатни ишлаб чиқиш, турли 
мамлакатлар иқтисодий имкониятларини қиѐсий таҳлилини ўтказишга имкон 
беради. 
Еxante макроиқтисодий таҳлил, яъни муайян назарий концепциялар 
асосида иқтисодий жараѐнлар ва воқеликларни прогнозли моделлаштириш 
бўлиб, иқтисодий жараѐнларнинг ривожланиш қонуниятларини аниқлаш 
ҳамда иқтисодий воқеликлар ва ўзгарувчилар ўртасидаги сабаб-оқибат 
алоқаларини очиб бериш имконини беради. Бу макроиқтисодиѐтни фан 
сифатида намоѐн бўлишидир. 
“Макроиқтисодиѐт” кенг кўламдаги иқтисодиѐт билан шуғулланади. 
Унинг объекти миллий иқтисодиѐт кўламида ялпи ишлаб чиқариш, иш 
билан бандлик, баҳоларнинг умумий даражаси ва ташқи савдо, инфляция, 
яъни, ресурслар, товарлар ва даромадлар доиравий айланиши ҳисобланади. 

---

Жаҳон хўжалиги ривожи ва фан-техника тараққиѐтининг ҳозирги даврида 
барча мамлакатлар иқтисодиѐти бир-бири билан узвий боғланиб кетган. Бу 
мамлакатларнинг сиѐсий, ижтимоий, иқтисодий ва мудофаа қобилияти эса 
кўп жиҳатдан улардаги макроиқтисодий вазият билан боғлиқ. Хуллас 
«Макроиқтисодиѐт» мураккаб ва кўп қиррали масалаларни ўз ичига олади.
«Макроиқтисодиѐт» фани мамлакат иқтисодиѐти ва ялпи ишлаб 
чиқаришининг ўсиши, пасайиши, турғунлик даврларини иқтисодий таҳлил 
қилади ва уни тартибга солишнинг иқтисодий механизмларини яратади. 
Мавжуд ресурслардан мақсадга мувофиқ фойдаланиш ҳамда иқтисодий 
ўсиш тақозо этадиган шарт-шароитларни муваффақият билан яратиш учун 
иқтисодчи макроиқтисодий жараѐнлар таҳлилини, иқтисодиѐтнинг ўзига хос 
хусусиятларни яхши билиши, иқтисодий жиҳатдан тўғри хулосалар чиқара 
олиши ҳамда уларнинг тўғри ва асосли эканини исботлаб бера олиши керак. 
Нисбатан кенгроқ бўлган амалий иқтисод фани сифатида 
«Макроиқтисодиѐт» курсининг аҳамияти шундаки, у иқтисодий 
йўналишдаги бошқа фанлар жамланмаси хизматини ўтайди ҳамда уларни 
билишга таянади, шунингдек, коорпорациялар, уй хўжаликлари ва 
ҳукуматнинг ўзаро манфаатларига тааллуқли кўпгина масалаларни ечишда 
тўғри йўналишлар беради.
Юқорида кўрсатиб ўтилган муаммоларни ўрганиш «Макроиқтисодиѐт» 
фанининг предмети ҳисобланади. 
«Макроиқтисодиѐт» ўқув фани сифатида иқтисодий йўналишдаги 
бошқа фанлар, айниқса, «Микроиқтисодиѐт», «Иқтисодий математика», 
«Иқтисодий кибернетика», «Тармоқлараро баланс», «Лойиҳалар таҳлили», 
«Миллий иқтисодиѐт» каби кўпгина фанлар билан чамбарчас боғланган. 
Чунки, уларнинг барчаси учун иқтисодиѐт ягона тадқиқот объекти бўлиб 
хизмат қилади.
Иқтисодчилар, «Макроиқтисодиѐт»нинг бошқа иқтисодий фанлар 
билан 
алоқаларини 
ривожлантириш 
йўлларини 
тадқиқ 
қилишда 
инсонларнинг самарали ҳаракати гипотезасидан фойдаланишади. 
Инсонларнинг самарали ҳаракати - бу, чегараланган имкониятлар 
шароитида уларнинг юқори самарага эришиш учун қиладиган хатти-
ҳаракатидир. Унда: 

индивид иш ҳақининг юқори бўлиши орқали ўз эҳтиѐжини тўлиқ 
қондиришга; 

корхона юқори фойда олишга; 

давлат эса аҳолининг ижтимоий фаравонлигини оширишга ҳаракат 
қилади.

---

Инсонларнинг самарали ҳаракати – табиий ҳаракатдир. Уларнинг 
объектив кучлари мажмуасидан илмий фойдаланиш улкан иқтисодий 
муаммолардан биридир. Инсонларнинг самарали ҳаракати уларнинг 
«мустақил хоҳишлари»дан келиб чиқади. Масалан, ҳар бир инсон ўз 
ҳаракатининг самарали бўлишини кўзлайди, яхши, моддий ва маънавий бой 
яшашни истайди ва бу мақсадга интилади. Барча хоҳиш-истакларни ўрганиш, 
ресурслар, вақт ва инсон ҳаракатининг чегараланганлиги доимо бир нечта 
масала ҳал қилинишини тақозо этади. Бу масалалар эса макро ва 
микроиқтисодиѐт муаммоларидир. Демак, «Макроиқтисодиѐт» иқтисодий 
йўналишдаги бошқа фанлар каби мамлакат иқтисодиѐтини ривожлантириш 
йўлларини, 
шунингдек, 
халқаро 
иқтисодиѐтни 
ривожлантириш 
муаммоларини ўрганади.
Ҳар қандай, мамлакат халқаро иқтисодий интеграцияда иштирок этиб 
бирор маҳсулотни экспорт шунингдек, импорт қилади. Яъни, ҳар бир 
мамлакат ўз ички эҳтиѐжларини ва халқаро эҳтиѐжларни қондириш учун 
миллий иқтисодиѐт миқѐсида нима, қандай, қанча ва ким учун ишлаб 
чиқариш керак ҳамда мамлакат иқтисодий тизими бўлаѐтган ўзгаришларга 
тайѐрми, деган саволлар билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиши лозим. 
Бунда 
иқтисодчилар 
турли 
макроиқтисодиѐт 
моделлардан 
фойдаланишади. Макроиқтисодий моделлар у ѐки бу иқтисодий жараѐннинг 
умумлашган, 
соддалашган 
кўринишини 
ифодалайди. 
Масалан, 
Ўзбекистоннинг барча табиий ва меҳнат ресурсларидан фойдаланиб, ишлаб 
чиқариш воситалари ва истеъмол маҳсулотлари ишлаб чиқаришини кўриб 
чиқайлик (1.1
(а)
чизма).
Чизмада ОХ горизантал ўқи истеъмол буюмларини, ОУ вертикал ўқи 
эса ишлаб чиқариш воситаларининг ўсиши ѐки камайишини;
ABCD эгри 
чизиғи барча ресурслардан юқори даражада фойдаланилганда ишлаб 
чиқариш воситалари ва истеъмол буюмларининг мумкин бўлган ишлаб 
чиқариш имкониятларини билдиради.