1-Мавзу. "Корхоналарни ривожлантириш стратегияси" фанининг

Мамлакатимизда янги ташкил этилган корхоналар ва 
ташкилотларнинг иқтисодий фаолият турлари бўйича сони, 
бирликда (фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари) 
11-жадвал. 
 
01.01.2017 й.
01.01.2018 й. 
01.01.2019 й. 
 
умуми
й сони
улуши
, % 
умуми
й сони
улуш
и, % 
умуми
й сони
улуши, 
% 
Жами 
республика 
бўйича
32747
100
41013
100
55011
100 
Савдо
8549
26,1
7897
19,2 
11719
21,3 
Саноат
6616
20,2
10225
24,9
11279
20,5 
Қишлоқ, ўрмон ва 
балиқ хўжалиги
3357
10,2
5294
12,9
5628
10,2 
Қурилиш
3044
9,3
3800
9,3
6370
11,6 
Яшаш ва овқатланиш 
бўйича хизматлар
2840
8,7
3359
8,2
3900
7,1 
Ташиш ва сақлаш
1666
5,1
1833
4,5
2115
3,8 
Ахборот ва алоқа
945
2,9
1014
2,5
1236
2,3 
Соғлиқни сақлаш ва 
ижтимоий 
хизматлар 
кўрсатиш
544
1,7
877
2,1
1178
2,1 
Бошқа турлар
5186
15,8
6714
16,4
11586
21,1 
10-расм.Иқтисодиётнинг фаолият турлари бўйича янги 
ташкил этилган корхоналар ва ташкилотларнинг улуши,% 

---

111 
2017 йилда 161 та йирик саноат объекти ишга туширилган бўлиб, 
шу корхоналар 2018 йилда қўшимча равишда 1,5 триллион сўмлик 
ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқариш имконини беради. Масалан, 
Тошкент иссиқлик электр станциясида буғ-газ қурилмаси барпо 
этилди. Бу эса қўшимча равишда 2,5 миллиард киловатт электр 
энергияси ишлаб чиқариш имконини беради. Шунингдек, Навоий 
иссиқлик электр станциясида иккинчи буғ-газ қурилмаси, Қизилқум 
бағридаги 
Авминзо-Амантой 
олтин 
конлари 
негизида 
гидрометаллургия заводи қуриш бўйича ишлар давом этмоқда. 
Ҳозирги вақтда Олмалиқ кон-металлургия комбинати томонидан 
“Ёшлик – 1”, “Ёшлик – 2” конларини ўзлаштиришга киришилди. 
Сардоба, Марказий Фарғона ва Тўпаланг сув омборларини қуриш 
бўйича ишлар жадал олиб борилмоқда. Бу йирик иншоотларнинг 
битказилиб ишга тушурилиши мамлакатимизда ишлаб чиқаришни 
ривожлантириш, ЯИМни кўпайтиришда муҳим омил бўлиб хизмат 
қилади 
Яна бир йирик объект – Қандим газни қайта ишлаш комплекси 
ишга туширилиши ҳисобидан 2018 йилда қўшимча равишда 4 
миллиард 100 миллион куб метр табиий газни қайта ишлаш, 67 минг 
тоннадан зиёд конденсат, 106 минг тоннадан ортиқ олтингугурт 
ишлаб чиқариш имкони яратилади. 
Ўзбекистон иқтисодиётининг локомотивларидан бири бўлган 
Муборак газни қайта ишлаш заводида 2018 йилда қўшимча равишда 
6 миллиард куб метр табиий газни олтингугуртдан тозалайдиган 
блоклар 
тўлиқ 
фаолият 
бошлайди. 
Шулар 
қаторида 
“Ўзагротехсаноатхолдинг” акциядорлик жамиятида 2018 йилда 5 

---

112 
мингдан кўпроқ замонавий тракторлар, мингдан зиёд пахта териш 
машинаси ва 2 мингдан ортиқ прицеплар ишлаб чиқариш йўлга 
қўйилади. 
Айни шу асосда амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида 
2017 йилда барқарор иқтисодий ўсиш суръатлари 5,5 фоизни ташкил 
этди, экспорт ҳажми қарийб 15 фоизга кўпайди. Ташқи савдо 
айланмасининг ижобий сальдоси 854 миллион долларга етди 
Жорий йилда мамлакатимизда 12 та эркин иқтисодий ва 45 та 
саноат зонаси фаолияти йўлга қўйилди ва бу ташкилий чоралар 
ҳудудларни жадал ривожлантириш имконини бермоқда. Яқин вақт 
ичида яна 50 та янги саноат зонасини ташкил этиш бўйича амалий 
ишлар олиб борилмоқда 
2017 йилда янги саноат корхоналарини қуриш, хизмат кўрсатиш 
объектларини ишга тушириш, кичик бизнес ва хусусий 
тадбиркорликни ривожлантириш ҳисобидан 336 мингдан зиёд янги 
иш ўрни ташкил этилди. Бу масалага нафақат сон, балки сифат 
жиҳатидан ҳам алоҳида аҳамият берилмоқда 
2017 йилда мамлакатимиз иқтисодиётига, хусусан, ишлаб 
чиқариш соҳасига сарфланадиган инвестицияларни кўпайтириш, 
уларни жалб қилиш чора-тадбирлари кўрилганлиги туфайли 
инвестиция жозибадорлиги ошди 
Шу сабабларга кўра, 2017 йилда асосий капиталга киритилган 
инвестициялар ҳажми 60719,2 млрд. сўмни ташкил этиб, 2010 йилга 
нисбатан 4 мартага ошган (2010 йилда бу кўрсаткич 15338,7 млрд. 
сўмни ташкил этган). 2018 йилнинг январь-декабрь ойларида 
Ўзбекистон Республикасида иқтисодиёт ва ижтимоий соҳани 

---

113 
ривожлантириш учун жами молиялаштириш манбалари ҳисобидан 
107333,0 млрд. сўм, (доллар эквивалентида 13,3 млрд. АҚШ долл.) 
ёки 2017 йилга нисбатан 118,1 % асосий капиталга инвестициялар 
ўзлаштирилди. 
Асосий капиталга инвестициялар йиллар бўйича динамикасини 
кузатадиган бўлсак, 2005 йилда – 2,0 трлн. сўм ёки 12,0 % ўсишни, 
2010 йилда – 10,8 трлн. сўм ёки 9,0 % ўсишни, 2015 йилда – 28,5 
трлн. сўм ёки 8,1 % ўсишни ташкил этган бўлиб, жорий йилда энг 
юқори кўрсаткич 18,1 % қайд этилганини таъкидлаш лозим
27
. 
Ишлар чиқариш корхоналари стратегиясига тузатишлар киритиш 
меъёрдаги оддий холат ҳисобланади. Баъзан стратегияга ўзгартириш 
киритиш зарур бўлиб қолади. Камдан-кам холлардагина корхона 
стратегияси вақт синовидан ўта олади. Корхона стратегиясининг 
асосий масаласи қуйидагича: 
«Корхонамизни биз қандай тасаввур қиламиз, нима қилмоқчимиз 
ва нимага эришмоқчимиз?», «Биз киммиз, нима қиляпмиз ва қаёққа 
кетяпмиз?»- деган саволнинг жавоби фирманинг йўналишини 
белгилаб, кучли ўзига хосликни ишлаб чиқиш имконини беради. 
Корхона нима қилаётгани ва нима қилмоқчи эканлиги корхонанинг 
миссиясини англатади. 
Корхона менежерларининг «ташкилот фаолиятнинг қандай 
турлари билан шуғулланмоқчи ва келажакда қандай бўлмоқчи?» - 
деган масалага қарашлари стратегик кўриш дейилади. 
27
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари. 
https://stat.uz
 

---

114 
Питер Лоренжу фикрига кўра, стратегик режалаштириш 
корхонани бошқариш учун ёрдам берадиган восита ҳисобланади. 
Питер Лоренжу “сратегик режалаштиришнинг вазифаси ишни 
ташкил этишда янгиликларни кўллаш” – деб тушунтиради. Бошқача 
айтганда, у стратегик режалаштириш жараёнини бошқаришда 4 
асосий фаолиятни кўрсатиб ўтади. 
1. Ресурсларни таксимлаш 
2. Ташқи муҳитга мослашиши 
3. Ички координация (мувофиклаштириш) 
4. Ташкилий стратегик истикболни аниқлаш 
Ресурсларни тақсимлаш жараёни деганимизда микдори чекланган 
ташкилий ресурсларни, яъни фондларни бошқариш қобилиятини ва 
технологик тажрибаларни тақсимлашни тушунамиз 
Масалан, 1987 йилнинг кузида "Женерал Фудз", "Филипп 
Моррис" компанияси бўлимини қайта ташкил қилишга қароp қилди. 
Бундан мақсад, "Филипп Моррис" компанияси “Женерал Фудз” 
бўлимини 3 та фирмага бўлиниши  натижасида кўпчилик 
менежерларни ва бошқа ходимларни кисқартириб уларни маошини 
тежаб қолиш эди. Тежаб қолинган маблағ ана шу фирмаларни ташкил 
этиш учун сарфланиши лозим эди. 
Ташқи муҳитга мослашиш деган тушунча кенгроқ маънода 
компаниянинг атроф-муҳит билан бажарадиган барча стратегик 
фаолиятини билдиради. Компаниялар атрофдаги шароитларга 
ижобий ҳолат бўладими ёки салбий ҳолат бўладими, бундан қатъий 
назар, мослашиш 4 зарур, яхши стратегик режалаштиришга эга 
компаниялар анча мураккаб ишлаб чиқариш тизимлари ёрдамида 

---

115 
умуман жамият ҳамкорлигида ўзига янги қўлай шароитлар ярата 
олади. 
Масалан, "COCA СОLА" компанияси кофиенсиз, алкоголсиз 
ичимликлар тайёрлагани учун атрофга тезда мослашиб кетади. Ўз 
маҳсулотини тайёрлаб, бозорга сотгунча "COCA СОLА" фирмаси 
ташқи имкониятларни ва хавф-хатарларни узоқ вақт давомида 
ўрганади. Бу ичимликнинг истеъмолчилар соғлигига ижобий таъсир 
кўрсатгани учун бемалол сотиб олишади. "ARSI-100", "Pepsi" 
компанияларида ҳам мана шундай ичимликлар тайёрланади. 
Бундан тақари бир қатор олимлар стратегия тўғрисида ўз 
фикрларини қуйидагича билдиришган: Стратегия бу қандайдир 
бошқа тарзда эмас, айнан белгиланган тарзда ҳаракат қилиш 
мажбуриятидир.( Sharon M. Oster) 
Фирманинг узоқ муддатли режалари аниқ ўлчанадиган конкрет 
вазифаларга айлантирилмагунча миссия ва фирманинг келажак 
ниятлари чиройли сўзлар бўлиб қолаверади. Мақсадни аниқлаш 
стратегик бошқаришнинг хал қилувчи дақиқасидир. 
Корхоналар 
фаолиятини 
ривожлантиришда 
замонавий 
стратегиялардан фойдаланиш миллий иқтисодиётнинг самарали 
фаолият кўрсатишини таъминлаш режимининг таркибий қисмидир. 
Корхонани модернизациялаш жараёнини режалаштириш асосида 
фондларни кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш, амалдаги 
корхоналарни техник қайта жиҳозлаш, қайта таъмирлаш ва 
кенгайтириш иқтисодий боғлиқ асосий вазифалар ҳал қилинади. 
Одатда у амалдаги қонуний ҳужжатлар ва иқтисодий бошқарувнинг 
меъёрий қоида- лари асосида, шунингдек, хўжалик юритишнинг у ёки 

---

116 
бу босқичида қабул қилинадиган ҳукумат қарорлари асосида амалга 
оширилади. 
Стратегия вариантлари турли хил бўлиб, уларнинг ичидан 
муқобил стратегияларни ажратиб олиш, рақобатбардош стратегиялар 
фойдалироқ бўлиши мумкин.
Стратегиянинг тўрт муқобил вариантга қуйидагилар киради: