1-mavzu: koinotni katta portlash natijasida yaratilishi, inflyatsiya jarayoni. Fundamental o‘zaro ta’sirlar

Moddaning paydo bo’lishi.
Koinot rivojlanishining radiatsion erasi juda muxim xioblanadi. Aynan shu davrda D. Mendeleev davriy sistemasini tashkil qiluvchi elementlarning asosi – og’ir yadrolar paydo bo’la boshlangan. Ushbu jarayon nukleosintez deb nomlanadi. Eng engil yadro – proton Koinot paydo boshlgandan 10 sekund o’tib paydo bo’lgan. Ushbu davrda Koinotning temperaturasi va zichligi deyteriy – ikkita nuklondan tashkil topgan yadroni sintezi uchun etarli katta bo’lib, proton va neytronning to’qnashishi natijasida paydo bo’lgan.
p Q n ²’ Q Q O’.
Bu erda O’ q 2.2 MeV – ushbu sintez reaktsiyasida ajralib chiqadigan energiya. Keyin 10-15 minut vaqt ichida ²’ deyteriyni ³’ tritiyga aylanishi, so’ngra deyteriy va tritiydan ³’e geliy yadrosining paydo bo’lish reaktsiyalari sodir bo’lgan¹⁶. Hisob natijalariga ko’ra geliy barcha nuklonlar ichida 24 foizni tashkil qilgan. Xozirgi paytdagi kuzatuv natijalari ham shuni ta’kidlamoqda.

4-rasm. Yulduzlardagi nukleosintezning sxematik ko’rinishi.



Tabiatdagi fundamental o’zaro ta’sirlar.
Bizni o’rab turgan Olamning kattaligi va xilma-xilligiga qaramasdan faqat to’rtta fundamental o’zaro ta’sir turlari mavjud.
1.Kuchli o’zaro ta’sir. Mavjud to’rt xil o’zaro ta’sirlar ichida eng kuchlisi bo’lsa ham, uning ta’sir radiusi juda kichik r q 10 ^-10 m, yadro o’lchami bilan chegaralangan. Kuchli o’zaro ta’sir yadrodagi protonlar va neytronlar orasidagi ta’sirni ta’minlaydi.
2.Elektromagnit o’zaro ta’sir. Uning ta’sir doirasi cheklanmagan, yoki boshqacha aytganda, uning ta’sir radiusi cheksizlikka intiladi: rq . Agar kuchli o’zaro ta’sirni bir birlik deb olsak, elektromagnit o’zaro ta’sir undan ming marta kichikdir.
3. Kuchsiz o’zaro ta’sir. Bu ta’sir ham kuchli o’zaro ta’sirga o’xshab qisqa masofaga ta’sir ko’rsatadi. Lekin, u kuchli o’zaro ta’sirning 10^-15 qismiga tengdir. Bu o’zaro ta’sir yadrolar - emirilishining hamma turlariga, hamda neytrino deb ataladigan elementar zarra ta’sirining hamma jarayonlariga javobgardir. Neytrinoning moddalar bilan o’zaro ta’siri shunchalik kuchsizki, u Er sharidan birorta to’qnashmasdan (ta’sirsiz) «o’tib ketadi».
4.Gravitatsion o’zaro ta’sir. Uning ta’sir radiusi chega-ralanmagan, ta’sir kuchi kuchli ta’sirining 10^-40 qismini tashkil etadi. Shuning uchun bu ta’sir mikrodunyo jarayonlarida ko’rinarli rol o’ynamasa ham, eng universal ta’sir hisoblanadi.
Agar faqat makroskopik masshtablarni qaraydigan bo’lsak, biz ikki xil elektromagnit va gravitatsion o’zaro ta’sir bilan ish ko’ramiz.
Shunga diqqatni qaratmokchimizki, biz kuch to’g’risida emas, balki faqat o’zaro ta’sir to’g’risida gapirmoqdamiz, bu muhim farqdir. Kuch tushunchasini har doim qo’llab bo’lmaydi, o’zaro ta’sir tushunchasini esa qo’llasa bo’ladi. Kvant mexanikasi qonunlariga amal qilinadigan mikrodunyoda kuch tushunchasini qo’llash kiyinroqdir, chunki kuch-vektor kattalik bo’lib, uning quyilgan nuqtasini aniqlash kerak bo’ladi. Bu esa Geyzenbergning noaniqlik printsipi (bu printsipni keyin ko’rib chiqamiz) asosida mumkin emas. Shu sababga ko’ra mikrodunyoda harakat traektoriyasi tushunchasini qo’llab bo’lmaydi. Masalan, atomda elektron aylanadi deyiladi, lekin qanday traektoriya bo’yicha-noma’lum.