1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri. Reja

10-tema Qoraqalpoqistonda kengash hokimiyatining urnatilishi va unga qarshi milliy ozotlik ko’rashlari


Reja:
1. Qoraqalpogistonda kengash hokimieatining urnatilishi va unga qarshj quzgolonglar
2. Kengash hokimiyatining ijtimoiy iqtisodiy va madaniy tarmoqdagi sieasati
3. Sul tarafdagi qoraqalpoqlarning siesiy, ijtimoiy iqtisodiy ahvoli
adabiyotlar


Аdabiyotlar:
1.Камалов С. Қарақалпақлардың халық болып қәлиплесиўи ҳәм оның мәмлекетлигиниң тарийхынан Н. 2001
2.Қарақалпақстанның жаңа тарийхы Н. 2003
3.Кощанов Б.А. Право на вторжение Н. 1993
4.Кощанов Б., Джумашев А.М. Зарубежная и отечественная историография истории Туркестана, Хорезма и Каракалпакстана в первой четверти XX века. Н. I997
5.Кощанов Б., Сейтназаров М. Революция вторжение события в хивинском ханстве (I9I9-I920 гг.) Н. I997
6.Палваниязов К. Истоки рождения Республики Каракалпакстан Н. 1992.
7.Сарыбаев К. История орошения Каракалпакстана. Н. 1995.
8.Үсенов Е. Хан мақсым Н. 1997.
Yaqin utmishimizning sobiq sovet hokimiyati hukmronliki qilgan davri (1917-1991) Qoraqalpog’iston tarixida uziga hos urin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan qiska bo’lsa da, lekin uzining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib turadi.
Rossiyadagi 1917-yilgi Oktyabr tuntarishi Qoraqalpog’istonda hech qanday shov-shuvsiz, tupolonsiz qabo’l qilindi, chunki hokimiyat tepasida sobik mustamlakachilar va podsho amaldorlari turardi. 1917 yil 31 oktyabrdan 1918 yil oktyabrga kadar Amudaryo bo’limi komissari lavozimini gidrotexnik V.N.Pamshev egallab turdi. Chimboy va Shuraxon uezdlari komissarlari, Petro-Aleksandrovsk shaxar dumasi, jamoat kumitasi uz vazifalarini davom ettirib turdilar. 1917 yil mart oyida tashkil etilgan Petro-Aleksandrovsk shaxar soldat deputatlari kengashi faollik kursata olmadi. shaxar tashkarida uz hokimiyatini tashkil kila olmadi. Amudaryo bo’limidagi ovul va qishloklar aholisi Petro-Aleksandrovsk mamurlaridan hech qanday harbiy va moddiy kumak olmasdan uz-uzini mudofaa qilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug boshliqlari, chunonchi Ubaydulla Bauatdinov (Xon Maxsum), Bola biy va boshqal’ar boshchilik qilishdi. Xalq urug yulboshchilari tevaragiga birlasha boshladi, chunki ochliq, qaroqchilik hujumlari, tartibsizlik va kurgokchilik xavf solayotgan edi.
1918 yilning ikkinchi yarmidan boshlab Amudaryo bo’limidagi vaziyat uzgara boshladi. Xiva xonligida Kurban Mamed (Junaidxon) xukmronligi urnatilishi munosabati bilan bu erga kizil gvardiyachilar otryadlari junatildi. Petro-Aleksandrovsk shaxari xakikatda bolsheviklar hokimiyatining kurgoni, uning xarbiy bazasiga aylantirildi. 1918 yil kuzidan 1919 yilning avgustiga kadar Petro-Aleksandrovskka kurollangan ishchilar, matroslar, xorijiy legionerlarning bir kancha otryadlari keldi. Bu otryadlar Amudaryo bo’limida maxalliy partiya tashkilotlarini, xarbiy organlarni mustaxkamlash uchun barcha choralarni qurishdi, shuningdek Xiva xonligi xududidagi «inkilobchilarga» kardoshlarcha erdam kursatish borasida bir kator ishlarni amalga oshirdi.
1919 yil avgust oyida Chimboyda qo’zg’olon kutarildi. 14 avgustda karshilik xarakati ishtirokchilari Turkiston xukumatining favkulodda komissiyasi azolarini xibsga oldi. Tez orada qo’zg’olonchilar Nukusni ishgol kildilar va 1919 17 avgustda Chimboy uchastkasi, Muynok balikchilik tumani bolsheviklardan ozod kilindi. Amudaryo bo’limida bolsheviklarsiz xalq hokimiyati urnatildi. Xalq hokimiyati boshligi kilik urallik kazak Mixail Filchev saylandi. Xukumat tarkibiga nufuzli qoraqalpoq kishilari Xon Maxsum, İbroxim Odilov, İnoyat Niyozov, Seytnazar Pirnazarov, Bola biy, urallik kazaklardan Shishenkov, Salnikov, Gutarov, Bojedomov, Shevelev va boshqal’ar kirdi. Junaidxon xalq hokimiyatini Amudaryoning ung soxilidagi birdan-bir konuniy xokimiyat deb etirof kildi. Admiral Kolchak xarbiy missiyani junatdi. General Tolstov 120 kishidan iborat kazaklar otryadini yubordi.
Turkiston xukumati tashki ishlar xalq komissari S.Tursunxujaev musulmonlarning sovetlarga karshi qo’zg’olonda ishtirok etganligini «nixoyatda ashinarli va bizning Xivadagi siyosatimizni uzgartishni talab kiladigan fakt» deb etirof kilgan edi. Lekin Turkkomissiya «Buxoro va Xiva - ichki front» degan siyosiy formula asosida Amudaryo bo’limiga kizil askarlar batalonini junatdi. Turkkomissiya vakili G.B.Skalov va Zakaspiy fronti kushinlari Amudaryo guruxi kumondonligi bilan Qoraqalpog’istondagi karshilik xarakati etakchilari o’rtasida 1920 yil 20 moy kuni Shartnoma tuzildi. Umumxalq karshilik xarakati bir kadar ijobiy natijalar berdi. Amudaryo inkilobiy kumitasi kayta tashkil etilib, birinchi marta qoraqalpoq, o’zbek, kozok, urallik kazak vakillari xukumat azosi bo’ldi. Birok orodan kup utmay bolshevik komissarlar uz vadalarini unutdilar. 1921 yil fevralda karshilik xarakati faol katnashchilaridan 24 kishi xibsga olindi. Xon Maxsum Sibirga surgun kilindi.
1920 yili oktyabr oyida Amudaryo bo’limiga viloyat makomi berildi. 1919-yil noyabr-1920 yil yanvar oylarida Xivaga bostirib kirgan Kizil Armiya kushinlari bu davlatda «inkilob» uyushtirdi va Xorazm respublikasi tashkil etildi. 1923-1924 yillari poytoxti Xujayli bo’lgan Xorazm respublikasi tarkibida Kozok-Qoraqalpoq muxtor viloyati tashkil etildi va rivojlandi.
O’rta Osiyoda 1920- yillari tusatdan puxta tayyorgarlik qurilmasdan boshlangan milliy-xududiy chegOrolanish sovet imperiyasining bo’lajak ittifokdosh respublikalarida va milliy muxtoriyatlarida uz «milliy xonadoni» uchun keskin kurashni va bir kator ziddiyatlarni keltirib chikardi. Chorizmning mustamlakachilik siyosati natijasida majburiy ikki kismga bo’lingan qoraqalpoq xalqi xam ana shu uziga xos «milliy musobaka»ga tartildi.
Qoraqalpoq xalqining fidoyi farzandlari Olloyor Dustnazarov, Abu Kudaboev, Uteniyaz Bekimbetov, Uroz İrmonov, İbroxim Bekimbetov, Karimberdi Sadullaev, Kosim Avezov va boshqal’arning katiyati, sobitkadamligi, sabot-matonati ittifok raxbar organlarini kup asrlar mobaynia uz milliy mustakilligi uchun kurashib kelgan qoraqalpoq xalqining ovoziga kulok solishga majbur etdi. 1924 yili 14 oktyabrda Butunittifok Sovetlari Markaziy İjroi Kumitasining ikkinchi sessiyasi Rossiya Federatsiyasining Kozogiston muxtar respublikasi tarkibida Qoraqalpoq muxtar viloyati tashkil etilganligini tasdikladi. Birok bu unitar davlat bo’lgan SSSRdagi davlatchilik qurilishining bolsheviklar andozasidagi «matreshka» printsipi edi: SSSR-RSFSR-Kozogiston ASSRi-Qoraqalpoq AO.
Qoraqalpoq muxtar viloyati 160 ming kv.km.dan ortik xududni egallagan bo’lib, turtta mamuriy okrug - Turtkul, Chimboy, Xujayli, Kungirot okruglaridan tashkil topgan edi. Viloyat kup millatli edi: qoraqalpoqlar - 38,1 %, kozoklar - 28,5 %, o’zbeklar- 27,5%, turkmanlar - 3,2%, boshqa millatlar - 2,7 % ni tashkil etardi.
Sovet hokimiyatining er-suv isloxoti, yangi iktisodiy siyosati, ayniksa jamolashtirish va ovullardagi boy-badavlat tabakasiga bolshevistik sikuvi norozilik keltirib chikardi. 1929 yili avgust oyida Taxtakupirda qo’zg’olon boshlandi. Sovet hokimiyatiga karshi qo’zg’olonga keng mikyosda xozirlik qurilganligi malum bo’ldi. Xujayli va Kungirot okruglarida - Shaltay botir, Korauzak, Kegayli, Chimboy, Taxtakupir, Turtkul, Shuraxon, Shobboz xudularida Butabek Bekniyazov, Kilichboy Jumamuratov, Matkurban Xakimniyozov, Madyor, Kurmush otryadlari xarakat kilardi. Qo’zg’olonchilar 1929 yil iyul-avgustda Chimboyda yashirin kengashlar utkazib, xarakatlar rejasin belgilab oldilar, xalq xukumati tashkil etilib, Abdujalil maxsum İsmatullaev - xon, Karimberdi oxun - kozi, Borlikboy Nurimov - xarbiy vazir lavozimlariga saylandilar.
Lekin 21 sentyabrda SSSR Bosh siyosiy boshqarmasi (GPU) Qoraqalpog’istondagi bo’limi xizmatkarlari qo’zg’olonchilarning 44 nafaridan 35-tasini kulga oldilar. Kamokka olinishdan kochib kolgan Abdujalil maxsum, Karimberdi oxun,Borlikboylar 26 sentyabr kuni Taxtakupirda isyon kutardi, qal’ani kulga oldilar. Moskva, Kizil Orda, Toshkentdan jazo otryadlari yuborilib, qo’zg’olon katyatlik bilan bostirildi. 200 ga yakin kishi xibsga olindi, 16 kishi otishga, 25 kishi surgunga xukm kilindi. Abdujalil maxsum otildi. U akademik S.Kamalovning kayinotasi, Gulaysha Esemuratovaning otasi edi. «Uchlik» sudlari tarafidan 36 kishi otishga, 13 kishi surgunga xukm kilindi.
Qo’zg’olon natijasida Qoraqalpog’iston Kozogiston tarkibidan chikarilib Rossiya Federatsiyasiga utkazildi, 1932 yili muxtar respublikaga aylantirildi.
Lekin katagonlik davom etila berdi. 1930-yillari Qoraqalpog’istonning fidoyi farzandlari milliy ziyolilar A.Dustnazarov, K.Avezov, K.Nurmuxamedov, S.Madjidov kabi 10 mingdan ortik kishi noxak katagon kilinishi okibatida xalok bo’ldi.
1936 yili sobik SSSRning «ijtimoiiizm qurish programmasiga» mos stalinlik Konstitutsiya kabo’l kilindi va Qoraqalpog’iston O’zbekiston tarkibiga kushildi.
İkkinchi jaxon urushi davrida Qoraqalpog’istondan frontga 61618 kishi safarbar kilindi. 97-Qoraqalpog’iston milliy brigadasi tashkil etildi. 20 nafar jangchiga Sovet İttifoki Kaxramoni degan unvon berildi. 20 mingga yakin jangchi turli orden va medallar bilan mukofotlandi. 25 mingdan ortik Qoraqalpog’istonlilar mexnat batalonlariga olindi. Urush fillari Korakalpgiston front uchun 284500 tonna paxta, 78700 tonna don, 15200 tonna gusht, 571 ming tonna yog, 622 tonna tuzlangan, quritilgan va dudlangan balik, 200 mln banka konserva etishtirib berdi. Qoraqalpog’istonga 25 ming polyak, 15 mingdan ziyod kishi evakuatsiya kilindi.
Frontga ketganlardan 34 ming kishi uylariga kaytmadi. Urush yillarida kasalliklardan, ochlik va ovkat emaslik, xoldan toydiradigan ogir mexnat natijasida 90 mingdan ortik kishi vafot etdi. Natijada Qoraqalpog’iston xar bir turt kishidan biridan oyrildi.Bu katta fojia edi.
Orodan 35 yil utgannan keyin Qoraqalpog’iston axolisi yana bir fojia Orolning qurib borishi jarayonini boshidan kechirdi. Orol dengizining qurib borishi bir kator salbiy xodisalarga olib keldi. Suvdan foydalanishda va erlarni uzlashtirishda ilmiy asoslarning mavjud emasligi, suvning talon-toroj kilinishiga, kishlok xujaligining ekstensiv rivojlanishi ekin maydonlarning shurlanishiga sabab bo’ldi. Dengiz suvining shiddat bilan pasayib borishi natijasida 3 mln ga.dan ortik qurigan dengiz tubini kumli saxroga aylantirildi. Dengiz tubidan 150 mln tonnaga kadar tuzli changlar atrof muxitga tarkatilmokda. Maxalliy ixtiofauna kirilib ketdi. Baxor chuzilib ketadigan bo’ldi. Suvning tarkibi yomonlashib bordi. Maxalliy axoli genofondining tanazzuli jarayoni sodir bo’ldi. Madaniyat yodgorliklariga zarar etkizilmokda. «Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialarning biri,-yozadi Prezident İ.Karimov. - Dengiz xavzasida yashaydigan kariyb 3,5 mln. kishi uning tasirida koldi».