1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri. Reja

8-Mavzu. Хиva хonligidagi qoraqalpoqlarning siyosiy, ijyimoiy, iqtisodiy va madaniy ahvoli
REJA:
1. XVIII asrda qoraqalpoqlarning Xiva bilan aloqal’ari. Jana dariya va Orol atrofidagi qoraqalpoqlarni Xiva xonlidining bosib olishi.
2. Xiva xonligidagi qoraqalpoqlarning ijyimoiy iqtisodiy va siesiy ahvoli.
Qoraqalpoq xalqining milliy istiqlol kurashlari.
3. XIX asrning birinshi yarimidagi qoraqalpoqlarning madaniyati,sanaati ba Adabiyoti. Mashit va madrasalar.


Adabiyotlar:
1.Камалов С.К. Ерназар Алакөз – халық батыры Н. 1993.
2.Камалов С.К. Халық ушын шейит өлген батырым Н. 1997
3.Камалов С.К. Қарақалпақлардың халық болып қәлиплесиўи ҳәм оның мәмлекетлигиниң тарийхынан Н.2001.
4.Камалов С. XIX әсирде қарақалпақлардың мәмлекетшилигин тиклеген қаҳарман. Н. 2006.
5.Камалов С. Вамбери қарақалпақлар туўралы. Н. 1995.
6.Қарақалпақстанның жаңа тарийхы Н. 2003
7.Карлыбаев М. Медресе в Каракалпакии XIX -начала XX веков. Н. 2002.
8.Қудияров А.Р., Абсетерова У.К. Қарақалпақ халық аўызеки дөретпелеринде жер-суў мәселелериниң сәўлелениўи. Н. 2020
9.Қудияров А., Раматуллаев М. Шымбай тарийхы ҳаққында. Н. 2013.
10. Мәмбетов К. Қарақалпақлардың этнографиялық тарийхы. Н. 1995.
11.Тлеўмуратов М. Қарақалпақ поэзиясы-тарийхый дерек. Н. 1994.
12.Тилеўмуратов М. Қарақалпақлардың туўысқан халықлар менен мәдений байланыслары Н. 1989

Qoraqalpoqlarning Xiva xonligi bilan aloqalari haqida “Firdausu-al-ikbal” asarida quyidagi malumotlar berilgan. 1714-yili orolli o’zbeklar Xiva xoni Yadgarxonga qarshi urushda qoraqalpoqlar bilan ittifok tuzgan. Xiva xoni Shirgazi davrida u qoraqalpoqlarga qarshi 5 ming lashkar tortib, qoraqalpoqlarni Sirdaryo va Yangisuv bo’yiga qochib ketishga majbur qiladi.

Rossiya imperatori Petr 1 ning Buxorodagi elchisi Florio Beneveni qoraqalpoqlar orolli o’zbeklar xokimi Shaxtemir sulton bilan qarindosh edilar deb tasdiklaydi. Ushbu malumotlardan ko’rinadiki, orolli o’zbeklar va qoraqalpoqlar XVIII asrda Xiva xonligi bilan tuxnashuv sharayatida bo’lgan ekan.
Nodirshoxning saroy tarixchisi Muxammad Kozim 1740-yili eronlilar Xivani bosib olgonida qoraqalpoqlar Xiva xoni Elbarsxonga erdam berib lashkari tarkibida bulganligini tasdiklaydi. Shunin uchun Nodirshox Xivaga Toxirxonni noib qilib, unga qoraqalpoqlarni buysundirish vazifasini topshiradi. To’qnashuvda yengilgan orollilar va qoraqalpoqlar Nodirshoxga xar biri 12 ming lashkar berishga majbur bo’ladi. Nodirshox davri xaqida qoraqalpoqlarning “Qirq-qiz” dastani malumot beradi.
1740-1741-yillari Abulxoyirxon huzurida bo’lgan Rossiya poruchigi Gladıshev qoraqalpoqlar xududlari Orollilar xududi bilan qo’shni turadi deb tasdiqlaydi.
“Firdausu-al-ikbal” asarida Muxammad Amin inok (1770-1790 yillar hukmronlik qilgan) Turkistondan kuchib kelgan qoraqalpoqlarga er va yaylov berdilar, ulardan turkmanlarga karshi yurishlarda lashkar sifatida foydalandilar deb ezilgan. Muxammad Amin inok davrida qoraqalpoqlar Janadaryo va Kuvandaryo tomonlarida yashashni davom etgan.
1790-1804 yillari Muxammad Amin inokning ugli Avaz inok xon taxtiga utirib, qoraqalpoqlarni ikkiga bo’lib buysuntirish siyosatini olib borgan. Qoldaulı urug’i raxbari Aydos biy birinchilardan bo’lib Xiva xoni tomoniga o’tib, Kok-uzyak basseynida er va yaylov olgan. Aydos biy orolli O’zbeklar va Janadaryoli qoraqalpoqlarni Xiva xonligiga buysuntirishda katta xissa qo’shgan.
Xiva saroyi tarixchisi Munis Xiva xoni Eltuzer xon 1804-1806 yillari hukmronlik qilgan davrida qoraqalpoqlarning xitoy urugi bir bo’limi orolli o’zbeklar bilan ittifokda bo’lgan bo’lsa, ikkinchi bo’limi Eltuzer xonga murojaat etib, yordam suraganligini yozadi. Demak, shu davrda qoraqalpoqlar orosida Xiva xonligi, Buxoro amirligi, xattaki Qukon xonligiga buysunish to’g’risida xarakatlar bo’lgan ekan.
1806 yili Eltuzer xon vafot etib, xon taxti Muxammad Raxim xonga o’tadi. U 1806-1825 yillari hukmronlik qilgan. Muxammad Raxim xon orolli o’zbeklarga qarshi yurish qiyin bo’lganligi sababli, Amudaryo quyidagi qoraqalpoqlarni buysuntirishga kirishadi. Bu davrda qoraqalpoqlarning bir bulimi Orolli o’zbeklar hokimi pukorolari edi. Ushbu qoraqalpoqlar Ak jagıs, Esim arnasi, Daukara xududlarida o’rnalashgan edi.
Muxammad Raxim xon mana ushbu Ak jagıs qoraqalpoqlarini buysuntirishni boshladi. 1808 yili Aydos biy Xiva xoni yordamida orolli o’zbeklar bilan tuqnashadi. Natijada 1809 yili Ak-jagıs buyidagi qoraqalpoqlar Aydos biyga bo’ysunadi. 1807-1810 yillari Muxammad Raximxon Amudaryoe quyidagi qoraqalpoqlarga bir nechta marotoba yurish uyushtirib, ularni bo’ysundiradi. Muxammad Raximxonga qoraqalpoq biylaridan Aydos, Kadirbergan, Kosbergan, Shagal biylar yordam beradi. Aydos biy yarim xonlik uchun xattaki uzining qarindosh inilari Begis va Mirshaxlarni o’ldiradi. Aydos biy Ak jagıs qo’rg’anı o’rniga yangi qala qurdiradi va o’z nomini beradi.
1811 yili Muxammad Raxim xon orolliklarga qarshi hujum uyushtirib, Qungrad xokimi Turamurad sufi vafot etgan. Natijada Orol davlati tugatiladi.
Berdaq babamiz “Shejire” asarida
“Andın son Muxammad Raxim xon,
Titireshib Qurdi, Gurjiston,
Yetti ıqlım saxip qıran,
Tamam yurtni algan eken. deb yozdi.
Muxammad Raxim xon davrida Xiva xonligini birlashtirish nixoyasiga etdi. Mamlakatda utkazilgan soliq isloxoti, bojxonaning joriy etilishi, oltin pul chikarilishi xojalik ishlariga o’zining ijobiy tasirini ko’rsatdi.
Muxammad Raxim xon davrida Aydos biy xonlikdagi katta mansabda bo’ldi lar. Berdak babamiz oytkaniday “Sherik qılmay bir bendeni, Xivada xannan ozgeni” Aydos baba qoraqalpoq yurtini boshqardi.
Maylı shengel shegara,
Berjagın Aydos soradı,
Xanga haqın bermedi,
O’zinen mart kormedi.
Lekin 1825 yili Muxammad Raxim xon ulimidan sung taxtga utirgan Allakuli xon (1825-1842) va Muxammad Amin xon (1845-1855) davrida Aydos biy aga biy lavozimidan ayrilgan. Lekin solik qoraqalpoq xalqida norozilik tug’dirgan. 1825-1855 yillari Xivada uchta xon olmoshib, urushsiz xesh bir yil bo’lmagan. Xar yilgi 20 ming tilla solik ustiga urush soligi 140 ming tillaga yetgan.
Berdaq shoyir ezgan ekan
Bıltırgıdan bıyıl jaman,
Qalay-qalay boldı zaman,
Garip -qaser qalmay aman,
On tilladan keldi soliq
Magan hesh gap eshegim bar,
Satıp berermen bir bazar,
Atten jarlı ash Ernazar,
Ogan qıyın boldı salıq.
1827 yili jazda Xiva xoni Allakulixon siyosatiga qarshi qo’zgolon kelib chikadi. Quzgolonni xitoy urugi boshlaydi. Aydos biy qo’zg’olonga raxbarlik etadi. Sababi, Allakulixon qoraqalpoqlarni boshkarishni mangıt urugidan Dauletnazar biyga va kenagastan Kabıl biyge topshiradi. Aydos biy 2000 ming o’z tarafdarlari bilan Kukon xonligi tomonga kuchib ketadi. Xon lashkarlari uni Yangidaryo buyidagi Chirik-Rabat xududida o’ldirib, odamlarni xaydab keladi. Aydos biy qoraqalpoqlarni birlashtira olmodi, sababi, uzi Xiva xonina buysuntirish siyosatini olib borib, abruyini tukkan edi.
Qo’zog’olonni bostirgannan keyin Allakulixon Daukara kulina keletugın uzakni boglab, Kokuzak buylarin shulistanlikga oylantirdi. 1849 yili Xiva xonliginda bo’lgan ruslar pukoralar turmushi haqida quyidagilarni yozgan: “Bunday jarlıshılık haqida agar kuzin kurmasa, shunday jarlıshılık bo’ladi ekan deb oylauda mumkin emas, shularni kurib, odamning chidamli bo’lganiga xayran kalasan, ularning yashaydigan jeri eshiktan kelgan kishning kakaman suuıgının shamoli irkilmey torinen otip ketetugın tesik kara uylar va uzlari oshlikdan o’lim xalotida”.
1855 yili kuz oyida vujudga kelgan qo’zg’olon sabablari quyidagicha: Birinchidan, Xiva xonligi fuqoralari o’zbeklar,qoraqalpoqlar, turkmanlar va qozoqlar oshlik va solikdan, urush va kasallikdan norozilik ko’tardi. İkkinchidan, Xiva xonligi chegarasiga russlarning yakinlashib kelgani bo’ldi . 1847 yili Orol flotiliyasi tuzildi. Uchinchidan, 1855 yili fevral oyidaMuxammad Amin xon vafot etadi . Uning taxtini egallagan Abdulla xon xam turkmanlar bilan jangda xalok bo’ladi. 1855 yili 3 sentyabrda Qutlımurat xon taxtga o’tiradi va turkmanlarga qarshi lashkar yig’naydi. Noyabr oyida qoraqalpoqlar qo’zg’olon ko’taradi. Uni qo’ng’irot qoldauli urug’idan Mirshax o’gli Ernazar boshqaradi (1806-1956).
Ernazar bolaligidan xonga qarshi ruxda tarbiyalangan palvon inson. Uni Xiva xoni asrga olib, yanida saklaydi, xivali qizga uylandiradi. Lekin boribir Ernazar qoraqalpoqlarga qochib borib, qo’zg’olonni boshqaradi. 60 biyni biriktirib, bir olmani bo’lib eydi. ont beradi. Qozoq turalaridan Zarlıkni xon ko’taradi. Ernazar qo’shbegi bo’lgan. Orollik O’zbeklar bilan qoraqalpoqlar mustakillik elon qilgan. Davlatchilik 1855 noyabr oyidan 1856 yil iyun oyiga kadar yashagan. 1856 yili fevral oyida taxtga o’tirgan Sayidmuxammad xon qo’zg’olonni bostiradi, Zarlık turani sarsan kesek qilib o’ldiradi. Ernazar biy 1856 yili 12 iyunda sotkinlar tomonidan o’ldiriladi.
1858-1859-yillari Qo’ng’irot bekligida Muxammad Fena xon raxbarligida qo’zg’olon bo’ladi. Bir yil davomida Kungirot Xiva xonligidan mustakil bo’ladi. 1859-yili avgust oyida Muxammad Fena xon o’ldiriladi.
Qo’zgolonlar katta ahamiyatga ega bo’ldi . Qoraqalpoqlarda aga biy (Erejep qipchoq urug’idan), ataliq, begler begi lavozimlari paydo bo’ldi . Lekin soliq qoraqalpoq xalqida norozilik tug’dirgan. 1825-1855 yillari Xivada uchta xon olmoshib, urushsiz xesh bir yil bo’lmagan.
Qoraqalpoq adabiyotining yirik namoyandasi, shoir va jirov Jiyan Jungor xonining va boshqa xonlarning shafqatsiz siyosatini “Xonavayron xalq” poemasi misolida fosh qildi. X1X asrdagi barcha tarakkiyparvar qoraqalpoq shoirlari Jiyan jirovni qoraqalpoq sheriyatining otasi deb tan oldilar.
Mashxur shoir Kunxoja (Jiyamurod) xam (1799-1880) o’z asarlarida (“Cho’ponlar”, “O’rokchilar”, “Oqkamish”, Umıtpaspan” va boshk.) zaxmatkash xalqning ogir axvolini aks ettirib, qoraqalpoq jamiyatidagi chuqur ijtimoiy qarama-qarshiliklarning moxiyatini ochib berdi. X1X asrda yashab o’tgan qoraqalpoq shoirlari Ajiniyoz va Berdaq ojodiyoti xozirda xam dolzarb axamiyat kasb etadi.
Ajiniyoz Qosiboy o’gli (1824-1878) qoraqalpoq adabiyotining yana bir yirik va uziga xos ijodiy siymosidir. U Xiva madrasasida talim olgan, tarix va xalk og’zaki ijodini yaxshi bilgan, Shark lirikasi bilan tanish bo’lgan. Shoir asarlarida lirik mavzular bilan bir katorda ijtimoiy mavzular o’rin tutadi. Uning mashxur “Buzatov” poemasi qoraqalpoq xalkining ogir xayotini aks ettirgan axamiyatli tarixiy manba bo’lib xisoblanadi.
Berdaq (Berdimurod) Kargabay ugli (1827-1900) qoraqalpoq mumtoz adabiyotining eng yorkin namoyandasidir. Uzining kupgina lirik asarlarida, poemalarida Berdaq X1X asrdagi qoraqalpoq xalkining ijtimoiy xayotini xar taraflama aks ettirdi. Shoir-demokrat sifatida u o’z davridagi vokealarga va ijtimoiy munosabatlarga adolat va vatanparvarlik nuktai nazaridan baxo berdi. Berdaq o’z asarlarida jamiyatning ilgor kishilarini xalk baxt-saodati uchun kurashga chorladi, ko’pgina o’tmish vokealariga jiddiy fikr bildirdi. Berdaq “Amangeldi”, “Aydos baba”, “Ernazar biy” kabi asarlarni yozgan. Uning “Shejire” asari tarixiy manba xisobalanadi. Shu boisdan xam tarixchilarning birortasi Berdaq ijodiyotini chetlab o’tmaydi.
O’tesh Alshinboy o’g’li (1828-1902) nisbatan unchalik ko’p bo’lmagan meros qoldirgan. Lekin uning zolimlarga karshi, jafokash mazlumlarni ximoya qilishga qaratilgan xajviy asarlari (“Sharmanda”, “Uxshar” va x.k.) shoirni X1X asr qoraqalpoq sheriyatining atoqli vakillari safiga ko’tardi.
Adabiyot bilan bir qatorda qoraqalpoq musiqasi xam o’z tarixiga ega. Xalq og’zaki ijodi kabi musiqa avloddan-avlodga og’zaki o’tib kelgan. Musiqa madaniyatining tarkatuvchilari kushikchilar, jirov-baxshilar, so’z ustalari, xalq bastakorlari, sozandalar, oddiy musiqa va qushiq ishqibozlari bo’lgan.