|
Immunitetning gumoral hamda retseptorli nazariyalari.
Immunitetning gumoral nazariyasini ko’plab yirik tadqiqodchilar yaratishgan bo’lib,
shuning uchun ham antitelalar bilan bog’liq ko’plab fundamental kashfiyotlarni ochib bergan
bo’lishiga qaramasdan, uni P. Erlix nomi bilan bog’lash adolatsiz bo’lgan bo’lar edi. Y.Fodor
(1887), so’ngra esa J.Nattoll (1888)lar qon zardobining bateriyatsid xususiyatlari haqida
ma’lumotlarni keltirib o’tishgan.
G. Buxner (1889) ushbu xususiyat zardobda alohida o’ziga xos termolabil “himoya
moddalari” bo’lishiga bog’liq bo’lib, ular aleksinalar deb nomlanadi. I.I. Mechnikov
laboratoriyasida ish olib borgan J. Borde (1898) tsitotsid effektida ishtirok etishi haqida
guvohlik beruvchi zardob substratlari – termolabil komplement va termobarqaror antitela
xususiyatlariga ko’ra ikki xil sustratlar haqida ma’lumot
beradi. Gumoral immunitet hosil bo’lishi uchun E. Bering hamda S. Kitazato (1890)lar
tomonidan ishlab chiqilgan immun zardoblarga ustunsimon hamda difteriyali toksinlarni yo’q
qilish imkoni va P. Erlix (1891) tomonidan ochib berilgan, kelib chiqishi o’simlikka oid bo’lgan
toksinlarni yo’q qiluvchi antitelalar muhim ahamiyatga ega. Vabo vibrioniga rezistentli dengiz
cho’chqalaridan olingan immun zardoblarida R. Pfeyffer (1894) mikroblarni eritib yuboradigan
antitelani topdi; immuniteti yo’q hayvonlarga ushbu zardobni yuborish vabo vibrioniga
chidamlilikni keltirib chiqarishi aniqlandi. Antitelalar, agglyunitiv mikroblarning ochilishi
(Gruber, Darxem, 1896), shuningdek ularning hayot faoliyatidagi antitelalarning (Kraus, 1897)
ochib berilishi gumoral omillarning bevosita mikroblar va ularning hayot faoliyati
mahsulotlariga ta’sirini tasdiqladi. Difteriyaning zaharli shakli (formasini) davolash uchun
zardobni olish g’oyasi infektsiyadan organizmni himoyalashda gumoral omillarning roli
borasidagi g’oyani batamom tasdiqlab berdi.
Hujayra va gumoral immunitet tarafdorlariga mazkur yo’nalish keskin va murosasiz
ziddiyatlardan bo’lib qoldi. Biroq kelajakdagi fanning rivojlanishi immunitetning hujayra hamda
gumoral omillari orasida uzviy bog’liqlik borligini ko’rsatib berdi. Masalan, opsoninlar,
agglyutininlar va boshqa antitelalar kabi gumoral moddalar ularni fagotsitar hujayralar bilan
egallab olish va hazm qilib yuborishi uchun imkon yaratib berdi. O’z navbatida, fagotsitar
hujayralar atitetalar mahsulotiga olib keluvchi kooperativ hujayralarning o’zaro ta’sirlarida
ishtirok etadi.
Zamonaviy nuqtai nazardan immunitetning ham gumoral, ham hujayra nazariyalari uning
alohida jihatlarini to’g’ri aks ettirgan, ya’ni hodisani to’liq qamrab olmasdan, bir tomonlama edi.
Har ikkala nazariyaning qadr-qimmatini tan olishlik natijasida 1908-yilda, bir vaqtning o’zida
I.I. Mechnikov hamda P. Erlixga immunologiya rivojiga qo’shgan buyuk xizmatlari uchun
Nobel mukofatining topshirilishiga olib keldi. P. Erlix (1897) hujayralar tomonidan antitelar
hosil qilinishi mexanizmiga birinchilardan bo’lib kirib borishga urindi. Uning ta’kidlashicha,
so’ngisi, masalan toksin singari antigenlar bilan ta’sirlashadigan hujayralardan hosil bo’ladi.
Biroq P. Erlixning mazkur holati (qonuni) tasdiqlanmay qoldi. Ustunsimon toksin (zaharli
modda) asab tolalari hujayralariga nisbatan tropizmga ega, antitoksin esa boshqa antitelalar
singari, antigen aynan qaysi hujayra tizimlariga halokatli ta’sir etishidan qat’iy nazar plazmatik
hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi.
P. Erlixning eng muhim xizmatlaridan biri sirtqi (yon) zanjirlar nazariyasi sanaladi.
Toksinlarning (zaharli moddalarning) antitoksinlar hamda toksinlarga ta’sirchan hujayralar bilan
ta’sirlari asosini, boshqa hujayra hamda antitelalardagi singari kimyoviy printsip – har bir
antigenlar hamda antitelar uchun o’ziga xos alohida strukturalar - retseptorlar tashkil qilib, ular
orqali hujayralar, antigenlar bilan antitelalar orasidagi ta’sirlashishlar amalga oshirlar edi.
Moddalarni fiksatsiya qiluvchi (ishlab chiquvchi) retseptorlar – xemoretseptorlar, shuningdek
antigenlarni fiksatsiya qiluvchi retseptorlar haqida tasavvur (ta’limot, tushuncha) kiritlgan edi.
Hujayralardan ajralgan retseptorlar, P. Erlix fikriga ko’ra, antitelalar sanaladi. P. Erlix retseptiv
nazariyani yaratgan holda ko’p jihatlarda antitelalar hosil bo’lishning zamonaviy nazariyalarini,
ularning antigenlar bilan ta’sirini oldindan bila oldi. T- hujayralarda o’ziga xos
immunogolubilinlarni,
V-hujayralar
hamda
makrofaglarda
antigenlarni
aniqlaydigan
retseptorlarning, antitelalar molekulalari hamda ularga koplementar bo’lgan determinant
guruhlarda antigenlarning bo’lishini aniqlay
olishning o’zi zamonaviy immunologiyaning eng muhim yutuqlaridan biridir. I.I. Mechnikov
hamda P. Erlixning immunitetni tadqiq etishdagi hujayra va gumoral yo’nalishlari borasidagi
ishlari asoslarga ega bo’lib muvofaqqiyat bilan rivojlanib bormoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
