1-mavzu: Kirish. Immunologiya fani maqsadi va vazifalari, usullari va rivojlanish tarixi

Immunitetning umumiy nazariyasi. 
Umumiy immunologiya rivojlanishiga antitelalar hosil bo’lishining klonal- selektsion 
nazariyasi muallifi – M.F. Bernetning (1972) eksperimental-nazariy tadqiqodlari salmoqli hissa 
qo’shdi. Ushbu nazariya immunokompetent hujayralarni tadqiq etish, ularning antigenlarni 
aniqlashdagi o’ziga xos rolini, antitelalar mahsulotlarini o’rganishga, immunologik allergiya, 
tolerantlikning paydo bo’lishini tadqiq etish imkonini berdi. 
Immunitetning o’ziga xos va o’ziga xos bo’lmagan faktor va mexanizmlarini tadqiq 
etishda muayyan yutuqlarga qaramasdan uning ko’plab jihatlari hali ham to’liq ochib 
berilmagan. Nima uchun ayrim turdagi infektsiyalarga (qizamiq, suvchechak, parotit, 
tulyaremiya va boshqalar) organizm kuchli va uzoq davom etuvchi immunitetni hosil qilish 
imkoniga ega, organizm orttirib olgan boshqa turdagi infektsiyalarga nisbatan esa immunitet 
davomiy emas va antigen munosabatdagi bir xil mikrob ma’lum bir qisqa vaqt oralig’ida 
organizmga qaytadan kasallanishga sharoit yaratishi mumkin ekanligi noma’lum. SHuningdek 
immun faktorlarining kichik samaradorligi va bakteriyalarni tashish nisbati, yana organizmda 
infektsiyalarning davriy kuchayishi, shu bilan birga boshqa kasalliklar singari stiral immunitet 
bilan yakuniga yetishi mumkin bo’lgan, ba’zan uzoq muddat davomida umrbod ajralib qolishi 
mumkin bo’lgan, masalan oddiy gerpes virusi kabi surunkali hamda latent (yashirin) 
infektsiyalarning samaradorligining kamligi ma’lum emas. Ayrim vaqtlarda immunitet faktorlari 
va mexanizmlari infektsion jarayonlarni yo’q qilib organizmni patogen agentlardan ozod qilishi, 
boshqa holatlarda esa uzoq yillar davomida davriy ravishda u yoki bu tomonga o’zgargaruvchi 
mikrob (o’pka sili) hamda organizmlar orasidagi o’ziga xos muvozanat holatini keltirib 
chiqarishi aynan nima uchun ro’y berishi aniqlanmagan. 
Aftidan, mikroblardan organizmni ozod qiluvchi hamda ularni yuqtirmaslikning barcha 
infektsiyalar uchun yagona, universal mexanizmi mavjud emas. Turli xil infektsiyalar 
patogenezining o’ziga xosligi immunitetni ta’minlovchi mexanizmlarning o’ziga xosliklarida o’z 
aksini topadi, biroq mikroblar va boshqa turdagi yod antigen moddalardan himoya uslubini 
xarakterlovchi umumiy tamoyillar mavjud. Bu narsa immunitetning umumiy nazariyasini 
yaratish uchun asosni beradi. Immunitetning ikki jihatini – hujayra hamda gumoral jihatlarini 
ajratilishi metodik hamda pedagogik tushunchalar bilan o’z tasdig’ini topgan. Lekin ushbu 
metodlardan birortasi ham kuzatilayotgan hodisalarning barcha jihatlarining mohiyatini o’zida 
aks ettirishi mumkin bo’lgan immunitet nazariyasini yaratish uchun yetarlicha asosni bera 
olmaydi. Sun’iy ravishda izolyatsiya bo’luvchi hujayra faktorlari ham, gumoral faktorlar ham 
jarayonning faqat alohida jihatlarini xarakterlaydi, biroq butun bir jarayonni to’liq xarakterlab 
bermaydi. Immunitetning zamonaviy nazariyasini yaratishda yana umumfiziologik faktorlar 
hamda mexanizmlar: haroratning ortishi, bez –ajratuvchi funktsiyalar, neyrogormonal ta’sirlar, 
moddalar almashinuvi faolligi va boshqalar bo’lishi lozim. Organizmni mikroblar va boshqa yod 
antigen moddalardan himoyasini ta’minlaydigan molekulyar, hujayra (hujayrali) umumfiziologik 
reaktsiyalar yagona bir- biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan, tadrijiy rivojlangan hamda genetik 
jihadan 

---

determinant bo’lishi lozim. Bundan tabiiyki, yod antigenga immun reaktsiyasining genetik 
determinatsiyasi yangidan paydo bo’lgan faktor hamda mexanizmlar singari immunitetning 
zamonaviy nazariyasini yaratishda hisobga olinishi lozim. 
Immun reaktsiyalari nafaqat mikroblar va ularning ta’sirlaridan himoyaning o’ziga xos 
funktsiyasini bajaradi, balki boshqa bir nisbatan fiziologik bo’lgan funktsiyani ham bajaradi. 
Immun reaktsiyalari organizmni raspiratorli va ovqat hazm qilish tarkti orqali, yaralangan teri 
orqali, shuningdek davolash maqsadlarida sun’iy ravishda kiritilgan qon zardobi va dori-
darmonlar orqali kirib keladigan turli xil nomikrob antigen moddalardan qutqarishda ishtirok 
etadi. Retsipientning antigenlaridan genetik jihatdan ajralib turuvchi barcha ushbu substratlarga 
organizm maxsus, ham o’ziga xos bo’lmagan hujayrali, gumoral hamda umumfiziologik 
reaktsiyalarni destruktsiya qiluvchi va organizmdan haydab chiqaruvchi reaktsiyalar orqali javob 
beradi. Tajribada sinalayotgan hayvonlarda virus etiologiyasining zararli o’smalari paydo 
bo’lishining olidini olishda immun reaktsiyalarining ahamiyati isbot qilingan. 
Organizmning immun tizimi somatik hujayralar jamlanmasining genetik jihatdan 
doimiyligini nazorat qilish funktsiyasini amalga oshiradi degan faraz aytilgan (M.F. Bernet 
1962; R.V. Petrov 1976). O’ziga xos hamda o’ziga xos bo’lmagan himoya reaktsiyalari yer 
yuzida hayotning saqlanib qolishi uchun muhim rol o’ynaydi. 
Biroq immun reaktsiyalarining mukammalligi muayyan sharoitlardagi boshqa reaktsiyalar 
singari ular ham zararli oqibatlar ham keltirishi mumkin. Masalan, organizmga begona oqsillarni 
qaytadan ikkinchi marotaba kirib kelishi o’lim bilan yakuniga yetishi mumkin bo’lgan shiddatli 
hamda tezkor reaktsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. Yallig’lanish kabi kuchli 
reaktsiyalarning hayot uchun muhim organda ko’payishi ba’zida to’qimlaragi ulkan hamda 
davolab bo’lmaydigan zararlanishlarga olib kelishi nisbiy nomukammallik bo’lishi mumkin. 
Alohida himoya faktorlarining funktsiyasi nafaqat kuchsizlangan, balki o’zgargan bo’lishi 
ham mumkin. Agar me’yordagi immun reaktsiyalari begona agentlar – bakteriyalar, toksinlar, 
viruslar va boshqalarni yo’q qilishga yo’naltirilgan bo’lsa, patologiyada ushbu reaktsiyalar ta’sir 
qilishni boshlaydi va ular o’zining normal, o’zgarishga uchramagan hujayra va to’qimalariga 
ta’sir eta boshlaydi. 
SHunday qilib, himoya vositalari bo’lgan immun reaktsiyalari muayyan sharoitlarda 
patologik holatlar: allergiya, autoimmun jarayonlarning sababchisi bo’lishi mumkin.