1-mavzu: kirish. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kursi, uning maqsad-vazifalari, tuzilmasi va qisqacha tarixi mavzu rejasi

Dunyo mamlakatlari bо‘yicha maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilishning nisbiy kо‘rsatkichi, %1

Mamlakat	Kuydirish	Chiqindixona-ga Chiqarish	Kompost- lash	Boshqa- lar
Shveysariya	80	18	2	-
Yaponiya	72	24.5	1.5	2
Shvetsiya	56	34	9.9	0.1
Belgiya	47	44	9	-
Niderlandiya	40	44	15	1
Fransiya	36	47	8	9
Daniya	32	64	4	-
Germaniya	28	69	2	1
Italiya	18.5	35	5.5	41
AQSH	8	82	-	10
Kanada	6	93	-	1
Ispaniya	5	76	19	-
Buyuk Britaniya	2	2	98	-
Rossiya va MDH	5	95	-	-

Atmosfera havosi ko’rinmas va elementlarga to’liq bo’lib, atrof muhitning abiotik omili sifatida ahamiyatga ega. Havo o’z ichiga 78 % azot, 21 % kislorod,

0,94 % argon, 0,03 % karbonat angidrid va boshqa gazlarni oladi. Karbonat angidrid gazi fotosintez jarayonini amalga oshirishda qatnashadi. Fotosintez karbonat angidrid, suv va quyosh nuri ta’sirida borib, uning mahsuloti glyukoza, kislorod va suv bug’idan iborat. Inson faoliyati karbonat angidrid gazini atmosferaga tashlanishini orttirib yubormoqda. Gaz, ko’mir va boshqa isitish neft mahsulotlari million yil oldin yashagan organizmlarning qoldiqlari bo’lib, ularning zahirasi kamayib bormoqda. Bu yoqilg’ilar ishlatilishi natijasida atmosferaga chiqsa, CO₂ gazini miqdorini orttiradi va bu gaz bir qator muammolarni olib keladi. CO₂ gazini miqdorini atmosferada oshishi avvalo, Yerda global isishga olib keladi. AQShdagi eng issiq iqlim Kaliforniyadagi O’lik vodiyda 1913 yil iyul oyida kuzatilgan. Yuqori harorat 57⁰ C ni tashkil qilgan. Rekord darajadagi eng sovuq temperatura Antarktikada kuzatilib, - 89⁰ C ni tashkil qilgan.

1-rasm. Ozon molekulalarining kislorod atomlaridan tashkil topganligi. Ular quyosh nuri va kislorod orasidagi kimyoviy jarayonlar natijasida shakllanadi.

Global isish

1895- yildan 1995 - yilgacha Yerdagi o’rtacha kun harorat 100 yillik davr mobaynida 1⁰C ga ko’tarilgani aniqlandi. Hech kim buning sababi insonlar faoliyati natijasi, yoki Yerning tabiiy ob- havosi natijasi ekanligini aniq aytolmaydi. Global isish qanday o’zgarishlarga sabab bo’lishi mumkin?

Bo’ron soni oshishi mumkin. Muz qutblarining erishi boshlandi, bular dengiz suvi sathini ko’taradi va qirg’oqbo’yi hududlarini suvga g’arq qiladi. Ob-havoning isishi tropik kasalliklarni keltirib chiqarmoqda, misol uchun bezgak kasalligi ko’p tarqalishi kuzatilmoqda.

Ozon qatlamining yemirilishi

Yer yuzining 20 km balandlik qismi atmosfera bo’lagi bo’lib, u Ozon qatlami sanaladi. Ozon qatlami quyoshdan zararli ultirabinafsha nurlarini ushlab qoladi. Chunki, ultirabinafsha nurlar tirik hujayralarni zararlaydi.

Har yili bahor fasli davomida ozon qatlamining vaqti-vaqti bilan yupqalashib borishi kuzatilmoqda. Ozon qatlamining yupqalashib borishi ozon qatlamining yemirilishi deyiladi. Ifloslangan gazlar bu muammoning asosiy sababi bo’lib, ayniqsa CFC ( xlor ftor uglerod ) muzliklar va sovuq hududlarning sovitish tizimida ishlatiladi. CFC havoga chiqarilgandan so’ng u toki ozon qatlamiga yetmaguncha atmosferada ko’tarilib boraveradi. CFC ozon qatlamiga kimyoviy ta’sir etadi va ozon molekulalarini parchalaydi.