1-mavzu: kimyoning asosiy tushunchalari reja : Kirish. O’zbekistonda kimyo fani va sanoati. Kimyo fanining maqsadi, vazifalari

b) Geterogen (Bir jinsli bo’lmagan) aralash moddalar – Toza moddadan oddiy ko’z bilan ham farqlab bo’ladigan aralashmalar. Masalan: neft, tuproq, un, bromli suv, ohakli suv, jez, latun’, po’lat, cho’yan, bo’yoqlar, sok, dorilar va h.z.

ODDIY MODDALAR – molekulasi bir xil atomlardan hosil bo’lgan moddalar. Masalan: O₃ – ozon, S – oltingugurt, Fe – temir, Au – oltin, R₄ – fosfor va h.z. Oddiy moddalar metalmaslarga va metallarga bo’linadi.

Metalmaslar – Bolg’alanmaydigan, yaltiroq bo’lmagan, issiqlik va elektr tokini deyarli o’tkazmaydigan moddalar. Hammasi bo’lib davriy sistemada 22 ta element atomlari metalmas shulardan, 11 tasi (H₂ – vodorod, N₂ – azot, O₂ – kislorod, F₂ – ftor, Cl₂ – xlor, He – geliy, Ne – neon, Ar – argon, Kr – kripton, Xe – ksenon, Rn – radon) odatdagi sharoitda gaz moddalar, 1 tasi (Br₂ – brom) suyuqlik, 10 tasi (B – bor, C – uglerod, Si – kremniy, P – fosfor, As – mish’yak, S – oltingugurt, Se – selen, Te – tellur, I₂ – yod, At₂ – astat) qattiq moddalar. Metalmaslardan ftor, xlor, brom nisbatan suvda eriydi, qolganlari esa deyarli suvda erimaydi.

Metallar – Bolg’alanadigan, yaltiroq, issiqlik va elektr tokini yaxshi o’tkazadigan moddalar. Davriy sistemadagi qolgan barcha element atomlari metallar. Ulardan 1 tasi (Hg – simob) odatdagi sharoitda suyuqlik, qolganlari qattiq moddalar.

Oddiy moddalar orasida allatropiya mavjud.

Allatropiya – Ayni bir element atomining turli oddiy moddalar ko’rinishda mavjud bo’lishi. Masalan: Uglerod elementi tabiatda 4 xil (Olmos – S, Grafit – S, Karbin – S, Fulleren – S₆₀) oddiy modda ko’rinishida uchraydi, Kislorod elementi 2 xil (Kislorod gazi – O₂, Ozon gazi – O₃) ko’rinishida, Fosfor elementi 3 xil (Oq fosfor – R₄, Qizil fosfor – R, Qora fosfor – R) ko’rinishida, Oltingugurt elementi 2 xil (Monoklinik – S, Rombik – S₂, S₆) ko’rinishida uchraydi yana temir (α – temir, β – temir), qalay (oq va kulrang), selen, tellur kabi elementlar ham turli allatropik ko’rinishlarga ega. Inert gazlar, galogenlar, ishqoriy va ishqoriy-er metallar, vodorod kabi elementlarda allatropik ko’rinishi borligi hozirgi kungacha isbotlanmagan. Allotropik shakllar quyidagilar bilan farqlanadi ya’ni allotropiyaning sabablari:

1. 
   Molekulasida atomlar sonining turlicha bo’lishi.
   
2. 
   Atom orbitallarining turlicha gibridlanishi.
   
3. 
   Molekulaning turli fazoviy shaklda bo’lishi.
   
4. 
   Turli kristall panjara hosil qilishi.
   
5. 
   Har xil rangda bo’lishi va h.k.
   

Element – 2000dan ortiq atomlar to’liq o’rganilib, tarkibi solishtirilganda har xil o’xshashliklar kuzatiladi. Yadro zaryadi bir xil bo’lgan atomlarning muayan turi element deyiladi. Tabiatda mavjud bo’lgan, protonlar soni bir xil bo’lgan bir necha xil atom bitta element sifatida davriy sistemaga joylashtirilgan. Masalan: Vodorod elementi 3 xil vodorod atomlari (protiy, diteriy, tritiy) ning bir turkumi bo’lib hisoblanadi va h.k. Davriy sistemada har bir element bir necha izotopdan iborat. Izotoplarning tabiatda tarqalganlik darajasidan foydalanib, elementning nisbiy atom massasi topiladi:

Masalan: Tabiiy kislorod atomlari tarkibga ega, kislorod elementining nisbiy atom massasini toping.

Echish: