1-mavzu: kasb psixologiyasining predmeti reja

Bunday faollik turlari - muloqot, o’yin, o’qish va mehnat faoliyatlaridir.
Muloqot - shaxs individual rivojlanishi jarayonida namoyon bo’ladigan
birlamchi faoliyat turlaridan biri. Bu faoliyat insondagi kuchli ehtiyojlardan biri -
inson bo’lish, odamlarga o’xshab gapirish, ularni tushunish, sevish, o’zaro
munosabatlarni muvofiqlashtirishga qaratilgan ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Shaxs
o’z taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egallashdan boshlaydi va nutqi orqali
(verbal) va nutqsiz vositalar (noverbal) yordamida boshqa faoliyat turlarini
mukammal egallashga zamin yaratadi.
O’yin - shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy
ne’matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o’zlashtiriladi. Bola toki o’ynamaguncha, kattalar xatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab etolmaydi.
O’qish faoliyati ham shaxs kamolotida katta rol o’ynaydi va ma’no kasb etadi.
Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko’nikmalar
o’zlashtiriladi.
Talabalarda o’qishga bo’lgan qiziqishni o’yg’otish va shakllantirish ta’lim
olishga bo’lgan motivatsiyani kuchaytirishi ehtimoldan holi emas. Ma’ruzalarning
boshlang’ich qismi eng muhim masala hisoblanib, talabalarni ishontiruvchi va
ushbu ma’ruzani eshitishlari kerakligini ifodalaydi. Ma’ruzaning boshidayoq siz:
o’zingizdagi ishtiyoq va qiziqishni ko’rsata bilishingiz lozim;
tashkiliy masalalarga e’tibor qaratib, ma’ruza xonasini nazorat qilishingiz
kerak;
taqdimot jihozlaridan foydalanishni yaxshi bilishingiz darkor.
Birinchi daqiqadanoq ma’ruzachi:
ma’ruza yakunida erishiladigan natijalarni va talabalar nimalarni
o’rganishlarini aytib bera olishi kerak. Bu ma’lumot biroz qisqa ko’rinishda
bo’lishi mumkin.
mavzuga oid muammoni tasvirlab berib, ushbu muamo yechimini topish
bo’yicha mulohazalarni ifodalay olishi lozim;
mavzuga bo’lgan qiziqishni sababini tushuntirib, jo’shqinlik va ishiyoqni
baxam ko’rishi kerak.Ayrim hollarda ushbu jihat talabalarni qiziqishlarini
kelgusi tadqiqot yo’nalishlariga aylantirishi mumkin;
ma’ruzani joriy yangiliklar yoki faoliyat bilan bog’lashi darkor. Bu borada
ma’ruzachi talabalarga mavzuga oid ma’lumot yoki misollar topib, olib
kelishi bo’yicha topshiriqlar berishi mumkin.
Talabalarni ma’ruza davomida qiziqishlarini rag’batlantirish bo’yicha:
maqsadni izohlovchi joriy va tegishli misollarni keltirish mumkin;
tegishli holatlarda talabalarning tajribalarini misol tarzda keltirib o’tish
mumkin;
talabalarni qo’llab quvvatlovchi ritorik savollardan foydalanib turish kerak;
ma’ruzani o’zlashtirish davomida talabalarning ehtiyojlarini o’zgartiring.
Yozib borish, tinglash hamda faol ishtirok etish farqlarini keltirib o’ting (bu
masala yuzasidan quyida to’xtalib o’tiladi);
ma’ruza mavzusi bilan bog’liq bo’lgan ko’rgazmali materiallar yoki badiiy
buyumlarni taqdim eting;
taqdim etilgan materiallarning joriy vaqtda muhim ahamiyat kasb
detayotganligi bilan bog’liq bo’lgan web sahifalarni namoyish qiling.
Mehnat qilish ham eng tabiiy ehtiyojlarga asoslangan faoliyat bo’lib, uning
maqsadi albatta biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni yaratish, jamiyat
taraqqiyotiga xissa qo’shishdir. Bir vaqtlar pedagogning malaka oshirish masalasi, ya’ni qanday materialdan foydalanish, uning hajmi o’qituvchining o’ziga havola edi. Hozirgi kunda ta’lim mutaxassislari turli attestatsiya va tekshiruvlardan o’tib turishadi. Ish jarayonini baholash va sifat nazorati, institut yoki alohida fan miqiyosida audit, ta’lim idoralariga a’zolik talablari kabi qattiq tekshiruvlar ta’lim sohasini shaffof saqlaydi. Oliy ta’lim tuzilishidagi o’zgarishlar, masalan,
Har qanday kasbni egallash, nafaqat egallash, balki uni mahorat bilan amalga
oshirishda faoliyatning barcha qonuniyatlari va mexanizmlari amal qiladi. Oddiygina biror kasb malakasini egallash uchun ham unga aloqador bo’lgan ma’lumotlarni eslab qolish va kerak bo’lganda yana esga tushirish orqali uni bajarish bo’lmay, balki ham ichki (psixik), ham tashqi (predmetga yo’naltirilgan) harakatlarni ongli tarzda bajarish bilan bog’liq murakkab jarayonlar yotishini unutmaslik kerak. Lekin har bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shug’ullanishiga majbur qilgan psixologik omillar - sabablar muhim bo’lib, bu faoliyat motivlaridir. Kasbni egallash jarayoni juda murakkab faoliyatni o‘z ichiga oladi. Chunki biror ishni o‘zlashtirishda dastlab ongni batamom ishga solish qiyin bo‘ladi. Shu bois ham masalan, tiquvchi o‘z shogirdiga ayrim-alohida ish turlarini, tikishning detallarini nisbatan uzoq vaqt o‘rgatadi. Sekin asta-sekin ishlar avtomatlashib, ayrim harakat turlari bo‘yicha malaka hosil qilingach, ayrim operatsiyalar birlashtirladigan bo‘ladi. SHu kabi har qanday kasbda har bir element, ish turi mukammal o‘zlashtirilgach, ular ongda muayyan tizim hosil qilingandan so‘ng, yaxlit bir ishlar, operatsiyalar tarzida malakaga aylanadi. Ayrim- alohida operatsiyalarning avtomatlashuviga malaka deb qarasak, ko‘nikma esa - hosil bo‘lgan malakaning shaxsdagi bilimlarga qat’iy bo‘ysunishi va anglanishi oqibatida muvaffaqiyatni ta’minlashidir. Ya’ni, ko‘nikmalar hamisha bizdagi aniq bilimlarga tayanadi.
Amalda malaka va ko‘nikmalar quyidagi yo‘llar bilan shaxs xulqida
mustahkamlanadi:
oddiy namoyish etish yo‘li bilan;
tushuntirish yo‘li bilan;
 ko‘rsatish va tushuntirishni uyg‘unlashtirish yo‘li bilan.
Bundan tashqari, o‘quvchilardagi malaka va ko‘nikmalarning samaradorligini o‘rgangan olimlarning ilmiy tadqiqoti ko‘rsatadiki, oddiy inson odatda axborotlarni quyidagicha o‘zlashtirar ekan:
20% eshitganini xotirada saqlab qoladi;
30% ko‘rganini o‘zlashtiradi;
50% eshitish va ko‘rish orqali bilib oladi;
70% o‘zi tushunib gapirgani, eshitgani va ko‘rgani natijasida o‘zlashtiradi;
100% shu ishni bajarishi, gapirishi, eshitishi va ko‘rishi orqali o‘zlashtiradi.
Lekin bilimni o‘zlashtirish bilan bir qatorda uni yodda saqlash, undan
foydalanish, takrorlab turish muhim ahamiyatga ega. Olingan bilim undan
foydalanilmasa, takrorlab turilmasa hotiradan ko‘tariladi. Xalqimiz bejiz aytmagan
”Takrorlash-bilimning onasidir” deb.
San’at, gumanitar va ijtimoiy fanlarini o’qitishda, ehtimol, talabalarni
baholanishidan ko’ra munozarali masala bo’lmasa kerak, hech qaysi soha, ehtimol, o’tgan 10 yil davomida amaliyotda bu qadar ko’p innovatsiyani ko’rmagan (ba’zi universitetlarda imtihon orqali baholanish nisbatida qat’iylik bilan talaba plagiati tufayli yozilayotgan qoldirilgan vaqtida innovatsiyalar). Hozirgi vaqtda baholanishning juda ko’p shakllari mavjud bo’lib, ular ijodiy yoki amaliydan tasviriy va dizayn ishigacha, mulohazali esselar va tezislar, ijtimoiy fan uslubidagi so’rovlar va ma’lumotlar sharhi, ijro va og’zaki taqdimotlar guruh yoki alohidda, onlayn baholash va shu kabi uslubda olinadi.
Baholashning bu kabi shakllari imtihon, kurs ishi, ma’nodor va umumlashtirilgan turli usullarga ham aylantirishi mumkin. Olingan bilimdan foydalanib takrorlab turish, yodda saqlash yoki undan foydalanmaslik, takrorlamaslik oqibatida olingan bilim faol bilim zahirasi yoki sust bilim zahirasiga aylanadi. Olingan axborot filtrdan o‘tgach qisqa muddat yodda saqlanadi. Qisqa muddat yodda qolgan bilim ikkinchi filtrdan o‘tgach, shu bilimni yodda saqlash, foydalanish, takrorlash tufayli faol bilim zahirasiga aylanadi. Lekin keyinchalik bu bilimlardan foydalanilmasa yoki takrorlab turilmasa, passiv bilim zahirasiga aylanadi va borabora yoddan ko‘tariladi. Bilimni takrorlash tufayli yoddan ko‘tarilishini oldini olish mumkin.
Bulardan shunday xulosa chiqarish mumkin: talabalarning eng avvalo, o‘quv materialini o‘zlashtirishi, yodda qolishi uchun olinadigan axborotni iloji boricha eshitish va ko‘rish orqaligina emas, balki o‘zi gapirishi, o‘z faoliyatida sinab ko‘rish orqali etkazish katta ahamiyatga ega ekan. Bunga erishishning yo‘li amaliy va seminar darslarini turli-tuman uslublar orqali olib borishdir. Seminar darsini o‘tkazishda qo‘llanadigan uslublar turli-tuman bo‘lib, u yoki
bu uslubni tanlash: o‘rganilayotgan fanning xususiyatiga; o‘tilayotgan mashg‘ulotning mavzusiga; seminar darsida qo‘yilgan maqsadga; tanlangan uslubni qo‘llash imkoniyatiga bog‘liq.
Shunday qilib, har qanday faoliyatni o‘rganishdan maqsad – uning samaradorligini oshirishdir. Aynan amaliy mashg‘ulotlar hamda seminar darsida o‘quvchi yoki talabalar ma’ruza, kitob, jurnal va xokazolar orqali olgan axborotlari, bilimlarini tushungan holda gapirib berish, uni modellashtirish asosida sinab ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ijtimoiylashuv jarayonida inson jamiyatdagi ijtimoiy normalarni o‘zlashtiradi, turli rollarni bajarishga o‘rganadi, jamoatchilik sharoitida o‘zini tutish ko‘nikmalarini hosil qiladi, o‘zi uchun qiziqarli, manfaatli kasb va hunar tanlaydi. Shaxsning ijtimoiylashuvi shu ma’noda uning ijtimoiy borliqni bilishiga, anglashi va yashashiga asoslanadi.