1-mavzu: kasb psixologiyasining predmeti reja

2.	mnemik faoliyat
narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi, yodda saqlab turilishi bilan bog‘liq xotira jarayonlarini o‘z ichiga oladigan faoliyat;
3.	fikrlash faoliyati	aql, fahm-farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar, jumboqlarni echishga qaratilgan tafakkur jarayonlari;
4.	imajitiv faoliyat	(“image” – obraz so‘zidan olingan) faoliyat ijodiy jarayonlarda ayni paytda hali hayol va fantaziya vositasida ongda aks etmagan narsalarning xususiyatlarini anglash bilan bog‘liq aqliy harakatlarni bildiradi.

Har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turlicha
ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma’lum narsaga -
predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida
tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamdagi predmetlar xususiyatlari va
sifatini o’zgartirishga qaratilgan bo’ladi. Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan
talabaning predmetli harakati yozuvga qaratilgan bo’lib, u avvalo o’sha daftardagi
yozuvlar soni va sifatida o’zgarishlar qilish orqali, bilimlar zaxirasini boyitayotgan
bo’ladi.
Ijtimoiy guruh nazariyachilari kiritish, shakllantirish va yondashuvdan
qochish kabi bir qator atamalarni ishlatuvchi guruh faoliyatida boshlang’ich
bosqichlarni tasvirlab berishadi. Bu ishlar guruhlar bo’lib ishlayotgan shaxslarning xulq-atvorini muhokama qilish imkonini beradi. Shu narsa e’tirof etiladiki, guruhlarning qo’shilish holatini oldini olish bo’yicha qarama-qarshi tendentsiya mavjud bo’lib, u bunga talab, xafachilik va og’riqli hollar mavjudligi asos deb bilinadi. Bu “olidinga harakat, orqaga tortish” xulq-atvori guruhning boshlang’ich bosqichlaridanoq keskin holatlarga olib kelishi mumkin, agar bu narsani o’z vaqtida sezib jilovlanmasa. Muayan xulqatvor talabaning chekinish yoki orqaga qaytishidan ko’ra birlashishdagi boshlang’ich bosqichlarining tabiiy qismi bo’lishi mumkin. Talabalarning o’zlarini qanday tutishlari mumkinligini tushunish repetitorga ishonch uyg'otish va rivojlanish imkonini beradigan asoslarni ta'minlaydi.
Borliqdagi qariyb barcha narsalar, munosabatlar, xususiyatlar, shartsharoitlar, tuzilmalar bir-biri bilan doimiy bog’liqlikka ega bo’lib, muayyan
qonuniyat asosida harakatlanadi, bir holatdan ikkinchisiga o’tadi. Shuning uchun
idishdagi suv qaynatilsa bug’ga aylanadi, harorat pasaysa, u muzlaydi, havo
isiganida esa muz eriy boshlaydi, bahor ketidan yoz keladi, narsalar ishqalansa
qiziydi va hokazo. Xuddi shu bois obyekt bilan hodisa o’rtasidagi o’zgarmas,
barqaror munosabatlar, obyektning muhim xususiyatlari - hodisaning qonuniyati
deyiladi. Ularda o’zgarmas xususiyatlar va qonuniyatlarning mavjudligi
o’zgarishlarni oldindan payqash, harakatlarni muvofiq yo’naltirish imkonini
vujudga keltiradi. Borliqdagi jonli mavjudotlarning o’ziga xos tarzda, muayyan yo’nalishda, ma’lum darajadagi kuch bilan xatti-harakatni amalga oshirishga undovchi ehtiyojlar ular uchun faollik manbai vazifasini bajaradi.
Amerika, Lotin Amerika va Afrika davlatlarida agar o’smir bola gapirib
turgan bo’lsa, kichiklar uni hurmat qilib eshitishlari va gapini bo’lmasligi kerak
(TorresGuzman, 1998). Sinfxonada o’qituvchi o’quvchilarning ko’zlari unga
yo’naltirilmagan (hammagni ko’zlaring menda bo’lsin yoki doskada bo’lsin
degablaridek) bo’lsa yoki e’tibor berilmayotgan bo’lsa, o’qituvchi bu holatni o’qiga bo’lgan hurmatsizlik deb qabul qiladi.
Ijtimoiy masofa farq ma’daniy tarzda turlicha bo’ladi.Ba’zi joylarda
suhbat bo’layotgan paytda bir-biriga yaqin turish oddiy ma’daniyatdek
qaraladi;boshqalarida bo’lsa, bir biridan uzoqda turish oddiy hol ko’rinadi
(Beaulieu, 2004). Agar o’quvchi va o’quvchi turli xil ijtimoiy masofa tanlasa
muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan o’quvchi yaqin masofani afzal ko’rsa
o’qituvchi buning teskarisini xohlasa bu shilqimlikka o’xshab ko’rinadi, yoki
bo’lmasam o’qituvchi yaqin masofani xohlab o’quvchi xohlamasa bu ortiqch
rasmiylik yoki ikkilanishdek tuyiladi.
Kutish vaqti madaniy ravishda turlicha bo’ladi.Kutish vaqti bir
insonning savoli va ikkinchisining javobi o’rtasidagi oraliq hisoblanadi. Ba’zi
ma’daniyatda kutish vaqti nisbatan uzoq uch yoki to’rt sekund bo’ladi (Tharp &
Gallimore, 1989). Boshqa birlarida bo’lsa, inson gapini tugatib olishidan oldin
unga javob berib bezovta qilish (manfiy) oddiy hol sanaladi. Sinfxonada, kutish
vaqti nisbiy olganda bir sekundni tashkil qiladi; undan keyin o’qituvchi boshqa
o’quvchiga yuzlanib boshqa savol beradi.Agar oquvchi bir sekunddan uzoq o’tib
javob bersa u ikkilanganga o’xshab tuyuladi. Agar o’quvchi manfiy kutish vaqtiga
moyil bo’lsa, u biroz qo’pol va hovliqma bo’lib ko’rinadi.
Angliya madaniyati, savollar odatda biror ma’lumot olish uchun
beriladi va savol so’rayotgan insonda haqiqattan ham so’ralgan ma’lumot yo’q
bo’ladi. (Rogoff, 2003). Ko’plab sinfxonalarda, o’qituvchi odatda o’quvchilardan
savol so’raydi va javobini o’qituvchi allaqachon bilgan bo’ladi, u shunchaki
o’quvchi javobni biladimi yoki yo’q shuni tekshiradi (Macbeth, 2003). Savol: “2 + 2 nechchi bo’ladi?” misol bo’ladi. Agar o’quvchi bu tekshirilish maqsadni bilmasa
chalg’ib ketishi yoki o’qituvchi chindan ham e’tiborsiz deb o’ylashi turgan gap.
Bundanda yomonio’qituvchi xuddi o’quvchining bilmasligini boshqalarga oshkora
qilib uni sharmanda qilayotganga o’xshaydi.
Insonning faolligi boshqa mavjudotlardan tub darajada ham mohiyat, ham
shakl jihatdan tafovutga ega bo’lib, yuzaga kelgan ehtiyojlarning turli vaziyatlarda
qondirilishida o’z ifodasini topadi. Jumladan, mavjudotlar va hayvonlar o’zlarining tanasi va uning a’zolari tuzilishiga, instinktlarning turli-tumanligiga binoan, o’z o’ljasini tutib olishga nisbatan intilishni vujudga keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan payqash sezgirligi orqali zudlik bilan faol harakat qiladi.
Hayvonlar ehtiyojlarining qondirilishi jarayoni qanchalik maqsadga muvofiq
ravishda kechgan bo’lsa, bu esa o’z navbatida, ularning qurshab olgan yashash muhitiga engillik bilan moslashuvini ta’minlaydi. Masalan, asalari xatti-harakatining tug’ma, irsiy dasturi uning gulshira (nektar) yig’ish ehtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki bu ehtiyojlarni qondirish obyektlari (gullarning navlari, ularning uzoq va yaqinligi, qaysi tomonda joylashganligi, mo’l-ko’lligi kabilar ham) aks etadi. Shu boisdan mavjudotlarning ehtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy alomatlar, instinktlar, shartsiz reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi.

Inson faoliyati shakllari, turlari, avvalo, mehnat taqsimoti, odamlar, jamiyat ehtiyojining oʻsishi jarayonida oʻzgarib, rivojlanib boradi. Faoliyat elementlarini insonlar, inson ehtiyojlari va manfaatlari, faoliyat predmeti, motivlari, faoliyatning maqsadlari, amalga oshirish yoʻllari, vositalari va usullarini tashkil etadi.

Faoliyat muayyan yaxlit jarayon sifatida oʻzida mavjud olamni, ijtimoiy

borliqni, amaliyotni oʻzgartirish va tushuntirish dasturi hamda undan kelib
chiqadigan harakatlar majmuini mujassamlashtiradi.
Keyingi davrlarda faoliyat funksiyalarining murakkablashuvi, turlarining
ortishi va chuqurlashishi kuzatilib, u ilmiy, amaliy, ijtimoiy ahamiyatga molik
masalaga aylandi. Shu bois, faoliyat bir qancha fanlar: psixologiya, sotsiologiya,
siyosatshunoslik, ekologiya, iqtisodiy nazariya, huquqshunoslik, xususan,
falsafaning ham maxsus tadqiqot obʼyekti sanaladi.
Inson faoliyati murakkab va o’ziga xos jarayon bo’lib, shunchaki ehtiyojlarni
qondirishdan iborat emas, balki ko’pincha jamiyatning maqsadi va talablari bilan
belgilanadi. Xuddi shu boisdan qo’yilgan maqsadning anglanilganligi, unga erishish bo’yicha ish harakatlari tajribasi anglanilganligi va bog’liq ekanligi inson
faoliyatining o’ziga xos belgisi bo’lishini tasdiqlaydi.



Odatda faoliyatga ta’rif berilganda, birinchi galda anglanilgan maqsad bilan
boshqarilishi, so’ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi
ta’kidlab o’tiladi. Lekin ushbu belgilar faoliyat ta’rifini mukammal tarzda ochib
bermaydi. Ilmiy matnlar tahlilining ko’rsatishicha, faoliyat tushunchasi falsafa,
fiziologiya, sotsiologiya, psixologiya fanlari predmetidan kelib chiqib, o’zaro
qorishish oqibatida mehnat, ish, aktivlik, xulq singari to’rt xil tavsifga ega bo’lgan.
Yuqorida zikr etilgan tashqi va ichki faoliyatdan tashqari psixologiyada tarkib
nuqtai nazaridan aqliy va jismoniyfaoliyat turlari farqlanadi. Aqliy faoliyat aqliy,
intellektual harakatlarga asoslanadi va shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik
mexanizmlar vositasida amalga oshiradigan harakatlarini o‘z ichiga oladi. Undan
farqli, jismoniy faoliyat motor harakatlarga tayanadi.

Наг qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turlicha ko’nmshlarda namoyon bo’ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma'lum narsaga-predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini o’zgartirishga qaratilgan bo’ladi.

Faoliyatga yo’nalgan maqsad, odatda, yo ko’proq, yo ozroq darajada

uzoqlashgan bo’ladi. Kishi ana shu maqsad yo’lida harakat qilgan sari uning oldida
paydo bo’ladigan qator juz’iy vazifalarning kishi tomonidan izchillik bilan xal etila
borishidan tarkib topadi. Faoliyatning yolg’iz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo’naltirilgan nisbatan tugallangan har bir shunday qismi harakat deb ataladi. Harakat tarkibiga kiruvchi sa’i-harakatlar sistemasi pirovard natijasida ushbu harakatning maqsadi bilan boshqariladi va yo’naltiriladi. Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan talabaning predmetli harakati yozuvga qaratilgan bo’lib, u avvalo o’sha daftardagi yozuvlar soni va sifatida o’zgarishlar qilish orqali bilimlar zahirasini boyitayotgan bo’ladi. Har qanday sharoitda ham barcha harakatlar ham ichki - psixologik, ham tashqi - muvofiqlik nuqtai nazaridan ong tomonidan boshqarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham jismoniy - motor harakatlar mujassam bo’ladi. Masalan, fikrlayotgan, o’ylanayotgan odamni ziyraklik bilan kuzatsangiz, undagi etakchi faoliyat aqliy bo’lgani bilan uning peshonalari, ko’zlari, xattoki, tana va qo’l harakatlari juda muhim va jiddiy fikr xususida bir to’xtamga kelolmayotganidan, yoki yangi fikrni topib, undan mamnuniyat his qilayotganligidan darak beradi. Bir
qarashda tashqi elementar ishni amalga oshirayotgan - misol uchun, uzum
ko’chatini ortiqcha barglardan xalos etayotgan bog’bon harakatlari ham aqliy
komponentlardan xoli emas, u qaysi bargning va nima uchun ortiqcha ekanligidan
anglab, bilib turib olib tashlaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday faoliyat
ham tashqi harakatlar asosida shakllanadi va motor komponentlardan iborat bo’lishi mumkin. Agar tashqi faoliyat asosida psixik jarayonlarga o’tish ro’y bergan bo’lsa, bunday jarayonni psixologiyada interiorizatsiya deb ataladi, aksincha, aqlda shakllangan g’oyalarni bevosita tashqi harakatlarda yoki tashqi faoliyatga ko’chirilishi eksteriorizatsiya deb yuritiladi.